Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
39 göründüyü kimi, Naxçıvan şəhəri ətrafındakı kəndlərin hesabına yaranmışdır. 1 İ.Şopenin əsərində Türkmənçay müqaviləsinə qə- dər buranın əhalisinin ümumi sayı haqqında məlumat veril- mişdir. Həmin məlumata görə, Məvazi-Xatun mahalında 305 ailə yaşayırmış. Naxçıvan əyalətinin statistik təsvirinin verdiyi məlumatlarla müqayisədə görünür ki, XIX əsrin 30-cu illərinə qədər yalnız Naxçıvan şəhərində ailələrin sayı 2,4 dəfə (müvafiq olaraq 504 və 1204 ailə) və Xok mahalında 1,4 dəfə artmışdır. Digər mahallarda isə ailə sayında azalmalar müşahidə olunur: Əlincə mahalında 1,2 dəfə, Dərələyəz mahalında isə 1,1 dəfə. Ümumiyyətlə, statistik təsvirin məlumatlarından aydın olur ki, birinci və ikinci Rusiya-İran müharibələri dövründə ailə sayı baxımından Naxçıvan bölgəsində 1,3 dəfə azalma müşahidə olunur. Ordubad bölgəsinə gəldikdə isə burada ailə sayında ciddi dəyişikliklər qeydə alınmamışdır. Türkmənçay müqaviləsinə qə- dər buranın beş mahalı və bir şəhərində (Ordubad) 2221 ailə olmuşdur. Müşahidələr göstərir ki, cüzi olsa da ailə sayında artım Ordubad şəhərində (1,6 dəfə), Dəstə və Cənənab mahal- larında olmuşdur. Dəstə mahalında ailə sayı 319-dan 390-a, Cənənab mahalında isə 119-dan 142-yə yüksəlmişdir. Digər ma- hallarda isə ailələrin sayı xeyli azalmışdı. Bunun ən yüksək göstəricisi Ordubad mahalında idi – 3,2 dəfə. Burada ailə sayı 633-dən 193-ə enmişdi. Azalma Əylis və Bilev mahallarında da müşahidə olunurdu. Əylis mahalında əvvəlki dövrlə müqayisədə 13 ailə azalmış, 388 ailəsi olan Bilev mahalında isə artıq 349 ailə qeydə alınmışdır. 2 Naxçıvan diyarı üzrə əhalinin sayına gəldikdə isə ailə tər- kibinin beş nəfərdən ibarət olduğunu qəbul etsək, onda Nax- çıvan diyarı üzrə əhalinin sayı 34655 nəfər olur ki, bunun da 67,9%-i Naxçıvan bölgəsinə, 32,1 %-i isə Ordubad bölgəsinin payına düşürdü. 1 NƏST, s. 140, 142, 144. 2 И.Шопен. Göstərilən əsəri, s. 599-627, 688-690, 699, 670. 40 Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Naxçıvan diyarının əhalisinin ümumi sayında da, xüsusilə XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əv- vəllərində (34655-23450 nəfər və yaxud 18,2%) azalma hiss olunmuşdur. Bu azalmanın bir səbəbi çox güman ki, ölkə da- xilində yaranmış siyasi sabitsizlikdən ehtiyat edən əhalinin qon- şu əyalətlərə köçmələri ilə əlaqədardır. Həqiqətən də, mənbə- lərin verdiyi məlumata görə, əhalinin köçmə halları birinci və ikinci Rusiya-İran müharibələri dövrünə təsadüf edir. Bu zaman əhalinin bir qismi İrana qaçmış, digər qismi isə Abbas Mirzənin əmri ilə, sonra zorla İrana köçürülmüşdür. Müharibələr zamanı İrana könüllü köçən ailələrdən Naxçıvan mahalının Təzəkənd kəndinin 25 ailəsini, Nehrəm kəndinin 81 evlik əhalisini göstərmək olar 1 . Belə köçmələr Xok və Əlincə mahallarında, Ordubadın Dəstə mahalında da olmuşdur 2 . Naxçıvan diyarının daxilində olan bəzi köçmə halları sosial məsələlərlə – torpaq azlığı, su çatışmazlığı və s. bu kimi hallarla da bağlı idi. 3 Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra əksinə, Naxçı- van diyarında əhalinin sayının artması müşahidə olunur. Bu da ilk növbədə İran ərazisindən ermənilərin, kütləvi şəkildə yeni zəbt edilmiş yerlərə köçürülməsi ilə bağlı idi 4 . Ermənilərin Türkmənçay müqaviləsindən sonra Naxçıvana köçürülmələri, xronoloji baxımdan tədqiqat dairəsindən kənar olsa da, həmin məsələnin aktuallığını nəzərə alaraq, bunun üzə- rində bir qədər dayanmağı məqsədəuyğun hesab edirik. Azər- baycan ərazisində İranla Türkiyə sərhədləri arasında, əsasən er- mənilərdən ibarət olan xristian dövləti yaratmaq məqsədini güdən Rusiya dövlətinin belə hərəkəti, «Naxçıvanın statistik təs- viri»ndə xristianlara edilən «atalıq qayğısı» kimi qiymətləndi- rilmişdir. 5 1 NƏST, s. 133. 2 Yenə orada, s. 151, 153, 155, 157, 225. 3 Yenə orada, s. 133, 145, 169, 227, 229. 4 С.Глинка. Описание переселения армян Азербайджанских в пределы России... М. 1831, с. 103. 5 NƏST, s. 82. 41 Mümkün qədər ermənilərin çox sayda köçürülməsi məqsə- dini güdən Rusiya hökuməti və kömək arzusunda olan erməni- lər, köçürülən əyalətlərdə nə qədər boş yer olduğundan və torpa- ğın keyfiyyətindən xəbərsiz idilər. Köçürülən ermənilərin sayı o qədər çox idi ki, onları tezliklə yerləşdirmək mümkün olmurdu. Bunun üçün də gəlmə ermənilər boş torpağı və evi olan yaxşı kəndləri seçir və ondan sonra yerli idarələrə müraciət edərək, onları məskunlaşdıqları yerə qeydiyyata salmalarını tələb edir- dilər. 1 Rusiyanın bu köçürmə siyasəti nəticəsində Naxçıvan di- yarında erməni əhalisinin sayı sürətlə artmaqla yanaşı, eyni za- manda yerli əhaliyə də ziyan vururdu. Məcburiyyət qarşısında yerli əhali öz torpaqlarının bir qismini rus silahlılarının qorxusu altında, gəlmə ermənilərə verməli oldular. 2 Naxçıvan diyarına köçürülən ermənilərin sayı barədə «Sta- tistik təsvir»də, İ.Şopenin və S.Qlinkanın əsərlərində geniş mə- lumat vardır. Ancaq bu əsərlərdəki məlumatlarda say baxımın- dan fərq vardır. Fikrimizcə, İ. Şopenin verdiyi məlumatları əsas kimi qəbul etmək olar, çünki «Statistik təsvir»in müəllifi köçüb gəlmiş ermənilərin tam şəkildə yerləşdiyini və bu yerləşmənin hələ də davam etdiyini göstərir. 3 Bununla yanaşı, İ.Şopenin mə- lumatları ermənilərin yerləşdirilməsinin son mənzərəsini verirsə, «Statistik təsvir»də olan məlumatlar köçürülmənin ilkin mər- hələsindəki vəziyyət barəsində təsəvvür yaradır. «Statistik təsvir»dəki məlumata əsasən deyə bilərək ki, kö- çürülmənin ilkin mərhələsində Naxçıvan şəhərinə və eyni adlı dairənin 43 kəndinə 2285 erməni ailəsi və yaxud 11651 nəfər, Ordubad nahiyəsinin 4 kəndinə isə 266 erməni ailəsi və yaxud 1509 nəfər yerləşdirilmişdir. Naxçıvan diyarının 47 yaşayış məskəninə köçürmənin ilkin mərhələsində 2551 erməni ailəsi (13160 nəfər) məskunlaşmışdır ki, bunun da əsas hissəsi (88,5%) Naxçıvan dairəsinin payına düşürdü. Bunu da qeyd 1 Yenə orada, s. 83. 2 NƏST, s. 83. 3 Yenə orada, s. 48. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|