Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
45 qərarla Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarını ləğv edərək əvəzində həmin ərazidə süni olaraq «Ermənistan vilayəti» yaratdı. Bu vilayət 1850-ci ilə kimi davam etmiş, sonra isə İrəvan quberniyası ilə əvəz olunmuşdur. Naxçıvan diyarı da həmin quberniyaya daxil edilmişdir. 1 İndi də yarımçıq qoyduğumuz mövzuya qayıdaq. Yuxarıda göstərildiyi kimi, köçürmə siyasəti nəticəsində Naxçıvan diyarında erməni əhalisinin sayı xeyli artdı. Doğrudur, ermənilər sayca azərbaycanlılardan çox ola bilməsələr də, hesablamalarımıza görə, əgər azərbaycanlıların sayı artmamışdısa da (halbuki İ.Şopenin cədvəlindən də göründüyü kimi, müəllif azərbaycanlı əhalisinin sayının artıb-artmamasına dair heç bir fikir söyləmir və statistik məlumat vermir). Köçürülmə nəticəsində Naxçıvan diyarında yaşayan azərbaycanlıların sayı 58,8%, ermənilərin sayı isə 1,2%-ə bərabər olmuşdur. Bununla bərabər, qeyd etmək lazımdır ki, köçürülmə siyasətinə qədər və köçürülmələr dövründə, azərbaycanlı əhalinin təbii artımını qəbul etsək, Naxçıvan diyarının etnik tərkibində azərbaycanlıların payına düşən 58,8%-i bir minimum olaraq qəbul etmək lazımdır. Biz əminik ki, aşkar olunacaq yeni sənədlər dediklərimizi bir daha təsdiq edəcək. Araşdırdığımız mənbələrdə, Naxçıvan diyarının müsəlman əhalisinin tayfalar üzrə bölündüyü də qeyd edilir. Ancaq bu bütün əhaliyə deyil, yalnız Naxçıvan şəhəri və eyni adlı mahalda yaşayan Kəngərlilərə, həmçinin Dərələyəz mahalının şərq hissəsində yaşayan və «Qaraca kürdləri» adlanan əhaliyə də aid edilmişdi. «Statistik təsvir»in verdiyi məlumata görə, Kəngərlilərin 20 tayfadan ibarət olduğu qeyd edilir. 920 ailədən ibarət olan Kəngərlilər Naxçıvan mahalının 18 yaşayış məntəqəsində məs- kunlaşmışdılar. Bunlardan doqquz tayfa Naxçıvan şəhərində, on biri isə Naxçıvan mahalının 17 kəndində yaşayırdı. 2 «Qaraca kürdləri» doqquz tayfadan və 660 ailədən ibarət idi. 1 В. Туманян. Материалы к новой истории Восточной Армении. - «Вестник общественных наук», Ереван, 1986, №8, с. 88. 2 NƏST, s. 31-32. 46 Onlar tatar dilinin (Azərbaycan dili nəzərdə tutulur — S.B.) xüsusi bir ləhcəsində danışırlar. 1 Naxçıvan diyarı əhalisinin sosial tərkibinə gəldikdə qeyd etməliyik ki, bu məsələ barəsində dolğun məlumat verən İ.Şopenin tərtib etdiyi cədvələ əsasən Naxçıvan diyarının iki şəhərində — Naxçıvan və Ordubadda 2133 ailə (8904 nəfər) (Naxçıvanda 1330- u, Ordubadda isə 803) yaşayırdı. 2 Kənd əhalisinə gəldikdə isə Naxçıvan xanlığının İrana bağlı olduğu dövrdə xanlığın kənd əhalisinin sayı 4850 ailə idi ki, bunun da əksəriyyəti, yəni 3500 ailə (72,1%) Naxçıvan bölgəsində, 1350 ailə (27,9%) isə Ordubad bölgəsində yaşayırdı. 3 Göründüyü kimi, hər iki bölgədə kənd əhalisinin sayı şəhər əhalisinin sayından xeyli üstün idi. Əhalinin sıxlığı məsələsinə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı mahalların əhalisinin sayının məlum olmasına bax- mayaraq, onların yerləşdikləri ərazinin ölçüsü barədə əlimizdə hələ ki, heç bir dəlil yoxdur. Odur ki, əhalinin sıxlığı haqqında yalnız Naxçıvan və Ordubad bölgələri üzrə hesablamalarımızın nəticəsini deyə bilərik. Naxçıvan diyarı ərazisinin yuxarıda qeyd edildiyi kimi, 4500 verstə, o cümlədən Naxçıvan bölgəsi ərazisinin 3300 verstə, Ordubad bölgəsininkinin isə 1200 verstə bərabər olduğu və bütün diyarın əhalisinin sayının isə 41482 nəfərə çatdığı nəzərə alınarsa, o zaman bu dövrdə Naxçıvan diyarında əhalinin sıxlığına görə, I verstə 9,2 nəfər düşdüyünü müəyyən etmək olar. Naxçıvan xanlığının əhalisi hüquq və vəzifələri baxımından vergi verənlərə və vergidən azad olunanlara bölünürdü. Vergidən azad olunanlara xan ailəsinin üzvləri, bəylər, sultanlar, məliklər, din xadimləri (axund, molla, seyid və s.) daxil idilər. Yerdə qalanlar isə, yəni kəndlilər, sənətkarlar, ticarətlə məşğul olanlar, bir 1 Yenə orada, s. 32, 80; 1839-cu ildə Kəngərlilərin sayı 1270 ailəyə bərabər idi. Bax: Колониальная политика российского царизма в Азербайджане в 20-60-х годах XIX в., ч. I. - М.-Л.: 1936, с. 153. 2 И.Шопен. Göstərilən əsəri, s. 540. 3 Yenə orada. 47 sözlə, gəliri olan şəxslər vergi verənlər qrupuna daxil idilər. 1 Vergidən azad olunmuş ailələr əsas etibarilə Naxçıvan bölgəsində, xüsusilə də Naxçıvan şəhərində, Ordubad bölgəsi üzrə isə Ordubad şəhərində yaşayırdılar. 2 Naxçıvan diyarı əhalisinin məşğuliyyəti bu diyarın fiziki- coğrafiyası, iqlim şəraiti və digər amillərlə şərtlənirdi. «Statistik təsvir»də, İ.Şopenin yuxarıda adını qeyd etdiyimiz əsərində və digər müəlliflərin əsərlərində Naxçıvan diyarı əhalisinin məşğu- liyyət sahələri, onun coğrafiyası barədə geniş məlumat verilmişdir. Əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlığın bir çox sahələri isə burada əhalinin əsas məşğuliyyəti idi. Naxçıvan diyarı ərazisinin böyük bir hissəsi əkinçilik üçün yararlı olduğuna görə, burada buğda, arpa, darı, çəltik, pambıq, tütün, mərcimək, noxud əkib-becərir, bağçılıq və bostançılıqla məşğul olurdular. 3 Otlaqların bol olması Naxçıvan diyarında maldarlığın inkişafı üçün əlverişli şərait yaradırdı. Xırda və iribuynuzlu mal-qara bəsləyən Naxçıvan diyarının əhalisi dəri aşılamaqla, yağ-süd mə- mulatlarının istehsalı ilə də məşğul olurdu. 4 Eyni zamanda əhali Naxçıvan diyarında sənətkarlığın bir çox sahələri ilə də məşğul idi. Bez parçaların istehsalı, zərgərlik. dəmirçilik, qalayçılıq və digər sənətkarlıq sahələri Naxçıvan diyarında çox yayılmışdı. 5 Bu və ya digər məşğuliyyət sahələri ətraflı şəkildə II fəslin müvafiq paraqraflarında nəzərdən keçiriləcəkdir. 1 NƏST, s. 192 2 И.Шопен. Göstərilən əsəri, e. 688-690, 700. 3 NƏST, s. 65, 70, 74, 80, 81, 188; А.С.Сумбатзаде. Сельское хозяйство Азербайджана в XIX в. Баку: 1959, с. 69-72, 103, 104, 117, 122. 4 NƏST, s. 92-93. 199-200; И. Шопен. Göstərilən əsəri, s. 783-797; Ə. S. Sumbatzadə. Göstərilən əsəri, s. 81, 85, 89, 96, 92. 5 И.Шопен. Göstərilən əsəri, s. 844: A.S.Sumbatzadə. Промышленность Азербайджана, с. 44, 48, 57, 65-66, 94, 106. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|