Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
33 Beləliklə, 1747-1797-ci illərdə müstəqil bir xanlıq olan Naxçıvan xanlığı həmin vaxtdan etibarən, 1828-ci ildə Rusiya tərəfindən işğal olunana qədər, faktiki olaraq İran dövlətinin tabeliyində olmuşdur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, 1797-ci ilə qədər Naxçıvan xanlığı müstəqil bir dövlət qurumu idi. Xanlığın bütün feodalları xana tabe idilər. Başqa Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi, Naxçıvanda da bütün hakimiyyət xanın əlində cəmlənmişdi. 1 İnzibati-ərazi bölgüsündə, əvvəlki dövrlə müqayisədə heç bir dəyişiklik baş verməyən Naxçıvan xanlığı 1797-1813-cü illərdə faktiki olaraq İrandan asılı vəziyyətə düşür, müstəqilliyini itirir və xanlıq artıq İran şahlarının Kəngərli tayfasından təyin et- dikləri adamlar tərəfindən idarə olunurdu. Naxçıvan xanlığının rəsmi olaraq, Gülüstan müqaviləsi əsa- sında İranın tərkibinə daxil olduğu 1813-1828-ci illərdə, Cənubi Azərbaycanı idarə etmək şahzadə Abbas Mirzəyə tapşırılmışdır. Abbas Mirzə sabiq Naxçıvan xanlığının idarəsini, Asiyada qəbul olunmuş qaydaya əsasən, xəzinəyə hər il böyük məbləğdə pul verməyi öz öhdəsinə götürmüş şəxsə tapşırdı. 2 Həmin şəxs is- tədiyi adamları vəzifəyə təyin edir və heç kimə hesabat vermirdi. Gördüyü xidmətin müqabilində o, gəlirin müəyyən bir hissəsini mənimsəməkdən əlavə, şahdan hədiyyələr də alırdı. 3 Şah hökuməti dövründə Naxçıvan diyarı iki rəsmi şəxs tərəfindən idarə olunurdu: onlardan biri xan nəslindən və yaşca böyük olan bir şəxs Naxçıvan hakimi təyin edilirdi, bəy nəslindən və yaşca böyük olan başqa bir şəxs isə Kəngərli tay- fasının vəkili təyin edildi. 4 войны и владычества русских на Кавказе. Т. 1, кн. 2, СПб., 1871, с. 307; В.Н.Левиатов. Göstərilən əsəri. s. 190. 1 В.И.Иваненко. Гражданское управление Закавказьем от присоединения Грузии до наместничества вел. кн. Михаила Николаевича. Тифлис, 1909, с. 136. 2 NƏST, s. 51. 3 Yenə orada, s. 52. 4 Нахчиванские рукописные документы., С. 10. 34 İran hakimiyyəti dövründə Naxçıvan xanlığı inzibati baxım- dan iki tümənə bölünmüşdür ki, bunlardan biri Naxçıvan, digəri isə Ordubad tümənləri idi. 1797-ci ildən etibarən Naxçıvan xan- lığına daxil olan Mehri və Qafan mahalları İbrahimxəlil xan tə- rəfindən işğal olunub, Qarabağ xanlığına birləşdirilmişdir. Nax- çıvan və Ordubad tümənləri öz növbəsində bir neçə mahala bö- lünürdü. 1813-1828-ci illərdə Naxçıvan tüməni dörd mahaldan (Naxçıvan, Əlincə, Xok və Dərələyəz), Ordubad tüməni isə beş mahaldan (Ordubad, Əylis, Dəstə, Cənnab 1 və Bilev 2 ) ibarət idi. 3 1813-cü ildən sonra Fətəli şah Qacar rəsmi olaraq Cənubi Azərbaycan xanlıqlarını ləğv edib, yaratdığı Azərbaycan vila- yətinin ümumi idarəsini də şahzadə Abbas Mirzəyə həvalə etmişdi. Onun hakimiyyəti dövründə Naxçıvan xanlığının sabiq mahalları ayrı-ayrı vəzifəli şəxslərə, mahal bəylərinə tapşı- rılmışdı. Belə şəxslərin rəhbərliyi altında mirbölük, kəndxuda, darğa, mirab öhdələrinə düşən vəzifələrini icra edirdilər. Mirbölük vəzifəsi daha nüfuzlu hesab olunurdu. O, əsasən kənd təsərrüfatına, xüsusilə vergi toplama işlərinə birbaşa nə- zarət edirdi. Mirbölük öz vəzifəsinin yerinə yetirilməsində yeri gəldikdə, ona tabe olan kəndxuda və məliklərin xidmətindən istifadə edirdi. 4 Kəndxudanın vəzifəsi kəndləri idarə etməkdən ibarət idi. Bu vəzifəyə təsdiq edilməzdən əvvəl kəndxudalar və- zifələrini layiqincə yerinə yetirəcəklərinə dair yazılı şəkildə il- tizam verirdilər. 5 Öz təsərrüfat işlərini görmək üçün mirbölüklər kəndliləri istədikləri kimi istismar edir və bunun müqabilində hər il 20 tüməndən 50 tümənə qədər maaş, 5 xalvardan 10 xalvara qədər taxıl alırdılar, bundan əlavə [26-27], toy vaxtı kəndlilər mir- bölüyün xeyir-duasını almaq üçün ona çeşidli hədiyyələr də 1 NƏST, s. 64, 196. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada, s. 64, 193, 196. 4 И.Шопен. Göstərilən əsəri, s. 53. 5 NƏST, s. 53. 35 verirdilər. 1 Xanlıqda və eləcə də Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində ni- zam-intizama, əmin-amanlığa nəzarət etmək darğa ilə əsəsbaşıya həvalə olunmuşdur. Bazarın daxilində darğalar fəaliyyət gös- tərirdilər. Onlar burada nizam-intizam, xüsusilə qiymətlər üçün məsuliyyət daşıyırdılar. Mallara qiymət qoyan, alıcı və satıcı arasında meydana çıxan mübahisələri həll edən darğa heç yerdən maaş almırdı, ancaq ona hər dükandan ayda 15 gümüş qəpik yığmaq və eyni zamanda, özü üçün bazardan pulsuz ərzaq malları aparmaq hüququ verilmişdi. 2 Şəhərdə gecə vaxtı qayda-qanuna nəzarəti isə əsəsbaşı icra edirdi. Aylıq maaş almayan əsəsbaşı da, hər dükandan özü və tabeliyində olan keşikçi dəstəsini saxlamaq üçün hər ay 15 gümüş qəpik alırdı. 3 Xanın yanında mülki işlərə baxan eşikağası, xanın qəbuluna gələnləri, o cümlədən mirbölüyü, kəndxudanı, başqa yerlərdən gələn nümayəndələri və digərlərini müşayiət edib, qəbulda iştirak edərdi. 4 Mühüm vəzifələrdən biri də mirab idi. Həm şəhər, həm də kənd yerlərində suyun bölüşdürülməsi ilə məşğul olan mirab maaş əvəzinə, hər xış üçün ya 15 batman buğda. ya da ki, yarım batman pambıq alırdı. Bundan əlavə, Naxçıvan arxının suyun- dan istifadə edən kənd əhalisi şəhər mirabına natural şəkildə «hədiyyələr» verirdi ki, bunlar da əsasən qoyun, taxıl və digər ərzaq növlərindən ibarət olurdu 5 . Naxçıvan xanlığının bu üsulla idarə edilməsi, ikinci Rusiya- İran müharibəsinə (1826-1828) qədər davam etmiş və əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, dövlətlərarası münasibətlər və ölkə daxilindəki siyasi hadisələr Naxçıvan diyarının həm inzibati, həm də ərazi bölgüsünə ciddi təsir göstərmişdir. Qeyd etdiyimiz 1 NƏST, s. 53. 2 Yenə orada, s. 54. 3 Yenə orada, s. 53. 4 Yenə orada. 5 Yenə orada, s. 55. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|