Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
|
qoşulmuş (177, 2006, №3, s.20), həmçinin İranın TRASEKA dəh- lizinə qoşulması üçün müvafiq şərait yaratmışdır. Rusiya tərəfi isə özünün enerji daşıyıcılarının və digər məhsullarınm İran və Türkiyəyə ötürülməsində Azərbaycanın nəqliyyat-kommunikasiya marşrutlanndan istifadə etməyi qərara almışdır. Bütün bunlar onu göstərir ki, Azərbaycanın tranzit nəqliyyat qovşağı ölkəsi kimi son dərəcə əlverişli coğrafi məkanda yerləşməsi Rusiya və İratı kimi ölkələrin onunla qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığı inkişaf etdirməyə vadar edir. “İpək yolu”nun bərpasının siyasi zəruriliyi həm də bu yolun türk xalqlannın iqtisadi, siyasi, mənəvi birliyinin möhkəmlən- dirilməsində mühüm amillərdən birinə çevrilməsi ilə əlaqədar- dır. Türkdilli ölkələrin dövlət başçılannm sammitləri, xüsusilə 1998-ci ilin iyulun 9-da Qazaxıstanm Astana şəhərində və 2000-ci ilin aprelində Bakıda keçirilmiş Türk respublikalan dövlət başçılannın VI zirvə toplantılan bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Bu toplantılarda “İpək yolu”nun əhəmiyyəti xüsusi qeyd edilmiş və göstərilmişdir ki, bu yol türk xalqlannı ticarət-iqtisadi, mədəni- humanitar və siyasi-diplomatik baxımdan birləşdirir (177, 2006, №3, s.16). ‘İpək yolu” üzərində yerləşən Özbəkistan, Turkmenis tan, Qazaxıstan, Qırğızıstan kimi dövlətlərlə iqtisadi əməkdaş- lıqla yanaşı, dövlətlərarası siyasi əlaqələrin inkişafı, Türkiyənin TRASEKA proqramı üzrə layihələrə fəal qoşulması bunu bir daha sübut edir. Təkcə 2002-ci ildə Türkiyə ilə 156218,7 min dollarlıq idxal, 83396,5 min dollarlıq ixrac, Qazaxıstanla 149793,9 min dollarlıq idxal, 11569,9 min dollarlıq ixrac, Özbəkistanla 1410,2 min dollarlıq idxal, 3830,3 min dollarlıq ixrac, Türkmənistanla 119778,4 min dollarlıq idxal, 8667,1 min dollarlıq ixrac, Qırğızıstanla 678,6 min dollarlıq idxal, 1102,2 min dollarlıq ixrac əməliyyatlan apanlmışdır (34,638). Qeyd etmək lazımdır ki, hələ 1993-cü ildən başlayaraq keçirilən “Türk döv- lətlərinin və toplumlannın dostluq, qardaşlıq qurultaylan” ilə yanaşı, TRASEKA proqramı çərçivəsində genişlənən inteqrasiya proseslərinin də Türk dövlətlərinin siyasi və mənəvi birliyinin möhkəmlənməsində böyük rolu olmuşdur (179, 291). 2007-ci ilin noyabnn 17-20-də Bakıda keçirilmiş türk dövlətləri və təşkilatlannın XI dostluq və qardaşlıq qurultayı bu işin uğurla davam etdiyini bir daha sübut etmişdir. “İpək yolu”mm Ьэфавшш milli у э regional siyasi amillərin- dən biri də bu prosesə yardım edən strateji əməkdaşlıq təşkilat- lannın yaradılması ilə şərtlənir. Belə təşkilatlardan biri 1997-ci ilin noyabnn 25-də Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan, Moldovanm, 1999-cu ildə isə Özbəkistanın da daxil olduğu (2003-cü ildə Özbəkistan bu təşkilatdan çıxdığın rəsmən elan etmiş) GUAM təşkilatıdır (140,158-159). Bu, beynəlxalq məsələlərdə birlik, vahid strateji xətt nümayiş etdirməyi öhdəsinə götürən regional əməkdaşlıq təşkilatıdır. ABŞ bu təşkilatın formalaşmasına yaxın- dan kömək göstərmişdir. Hazırda bu qurum fəaliyyətini davam etdirir və “İpək yolu” proqramının üzvü olan gənc türk dövlət- lərini ticarət-iqtisadi, mədəni-humanitar və siyasi-diplomatik baxımdan birləşdirir (140,158-159). ABŞ bu quruma Rusiyanın və İranın təziqlərinə qarşı bir vasitə kimi baxır. GUAM ölkələri dövlət başçılanmn Vaşinqtonda qəbul etdiyi bəyanatında təşkilatm məqsədi belə ifadə olunmuşdur: “Təhlükəsizliyin bölünməz oldu- ğunu etiraf edərək, milli, regional, qlobal siyasətdə sülh у э təhlü- kəsizlik üçün təhlükə yarandıqda öz səylərini birləşdirməkdir” (23,2.02.2000). GUAM-ın yaradılması XX əsrin sonunda dün- yanın yenidən nizamlanması prosesinin üzvi tərkib hissəsidir (126, 1999, №12, s.252). Qeyd etmək lazımdır ki, ‘İpək yolu”nun Ьэфавх ilə neft strategiyası arasmda six əlaqə vardır. Neft amili isə, öz növbə- sində, beynəlxalq münasibətlərə, geosiyasi maraqlara əsaslı təsir göstərir. Dünyanm эп güclü, fövqəldövləti olan ABŞ эгэЬ dün- yasının, Xəzər hövzəsinin, Mərkəzi Asiyanın neft ehtiyatlannı öz təsirində saxlamaqla Avropa iqtisadiyyatını və siyasətini öz marağına uyğun yönəltməyə çalışır (179,361). ABŞ Energetika Nazirliyinin hesablamalanna görə, Xəzər dənizində 27,5 mlrd ton neft, 50 mlrd kub m qaz ehtiyatı vardır (179, 192). Belə olan şəraitdə, təbii ki, ABŞ regionun neft ehtiyatlanndan faydalanmaq üçün TRASEKA kimi qlobal layihələrin həyata keçirilməsində maraqlı olduğunu açıqca nümayiş etdirmişdir. “İpək yolu”nun bərpasmın respublikamız üçün strateji və siyasi cəhətdən əhəmiyyəti həm də aşağıdakılarla izah edilir: - Azərbaycanın digər dövlətlərb iqtisadiyyat, siyasət, təhlü- kəsizlik sahəsində əlaqələrinin genişləndirilməsinə yardım edir. - Bakı transnəqliyyatın təhlükəsizliyini təmin edən beynəl- xalq mərkəzlərdən birinə çevrilir; - Şərq-Qərb ölkələri arasında Azərbaycan əlaqələndirici döv- lətə çevrilir; - Azərbaycan özünün sülh siyasətini bir daha dünyaya bəyan etmək üçün əlavə imkan qazanır. Çünki sabitlik olmadan nə ‘İpək yolu”, пэ də nefit strategiyası həyata keçirilə bilməz (179,184-189). Belə bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, “Ipək yolu”nun bərpası, eneıji dahlizinin fəaliyyəti nəticəsində NATO Azərbay- canın siyasi-hərbi təhlükəsizliyinin möhkəmlandirilmasində mühüm yer tutmağa başlamışdır. Тэксэ 2004-cü ildə ABŞ Azərbaycana hərbi məqsədlər üçün 12 mln dollar vəsait ayırmışdır. “İpək yolu”nun bərpasının mühüm siyasi amillərindən biri də bu nəqliyyat dəhlizi üzərində yerləşən ölkələrin elm və mədəniyyətlərin qarşılıqlı mübadiləsi, ümumbəşəri dəyərlərdən faydalanmaq zərurəti ilə bağlıdır. Məsələn, 1994-cü ilin avqus- tunda Azərbaycan rəssamı Səttar Bəhlulzadənin Nyu-Yorkda BMT binasında sərgisinin açılması (179,197), 1997-ci ilin mar- tında ABŞ-ın Florida ştatında Altay Sadıxzadənin fərdi sərgisinin açılması (215,7.08.1997) bu baxımdan diqqətə layiq olmuşdur. Azərbaycanın ABŞ-la mədəni əməkdaşlığında respublikamızın Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti Vətən böyük rol oynamışdır. Vətən cəmiyyətinin xətti ilə hər il Azər- baycana ABŞ-dan və digər qərb ölkələrindən xeyli sayda ictimai xadimlər, alimlər, incəsənət xadimləri gəlmiş və oraya qarşılıqlı səfərlər təşkil olumnuşdur (215,11.03.1997). “İpək yolu”nun bərpası prosesinin mənəvi, tərbiyəvi əhəmiy- yəti də vardır. “Yeni Ipək yolu”nun açılması gənc nəslin milli dövlətçilik, vətənpərvərlik ənənələri ruhunda tərbiyə edilməsinə, milli ideologiyanm formalaşmasına kömək edir. Gənc nəslə belə bir ideyanı aşılayır ki, “İpək yolu”nun bərpası, dünya ölkələri ilə iqtisadi, elmi-texniki, mədəni əlaqələrin genişlənməsi ölkəmizin Yüklə Dostları ilə paylaş:
|