Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 6,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
63 2013/ I Göründüyü kimi, gülüş iki tərəf arasında durmaqla onlar arasındakı keçi- di ifadə edir və eyni zamanda hər iki tərəfin keyfiyyətini özündə birləşdirə bilir. Bu da gülüşün ambivalentliyini təmin edir. Bütün hallarda gülüş keçid mövqeyində durmaqla keçid semantikalı, mediativ obrazları, liminal xarak- terləri də özündə cəmləyir. Bu zonanın davranış prinsipləri məhz kələkba- zlıq, oyunbazlıq, yalançılıq, özünü müxtəlif status və vəziy yətlərdə təqdim etməkdir ki, bütün bunlar da triksterik davranış aktlarını doğurmuş olur. Necə ki, nağıl mətnini yaradan, daşıyan və ötürən yaddaş fenomeni süjetin konkret məqamlarında (və ya keçid situasi yalarında) Müdrik Qoca arxetip- inin obraz təcəssümlərini – dərviş, qarı və s.-ni “işə salırsa”, gülüş fenomeni də triksterik davranış və obraz “tələbini” ortaya qoyur. Hətta ən ciddi epos qəhrəmanı da gülüş mühitinə (və ya zonasına) daxil olmaqla davranış spesifikasını buna uyğun müəyyənləşdirmiş olur. Ar tıq qəhrəmanlıqla bağlı aktlar zarafat, kələk, hoqqabazlıqla əvəz olunur ki, məhz gülüş mühiti bu davranışlara icazə verə bilir. Yadımıza «Dədə Qorqud kitabı»nda Qazan xanın əsir alınıb quyuya salınarkən etdiyi hə rə - kətləri yada salaq. Əvvəlcə bir haşiyə çıxaraq onu deyək ki, bu boyun mifopoetik strukturu gülüş ritualı ilə sıx bağlıdır. Boy başdan-başa ilk baxışda paradoks kimi görünən, lakin alt qatda arxaik gülüş semantikası- na malik olan detallarla zəngindir. Hətta bir qədər də irəli gedərək deyə bilərik ki, bu boy gülüş ritualı üzərində qurulmuşdur. Diqqət yetirək. Xəlvətcə ova çıxan Qazanın şahini qazları ovlamaq əvəzinə Tumanın qalasına qonur. Qazan pərt olur və irəli getməyi tələb edir. Bir qədər getdikdən sonra bir qala görürlər və bu məqamda Qazan “Bəglər, gəlin yatalum” (6, 168) deyir. (Birinci paradoks). Düşmən Qa za - nın iyirmi beş bəyini öldürərək özünü də əsir aparır. Yolda arabanın sə sin - dən oyanan Qazan əl-qolunu açaraq gülür. Səbəbini soruşduqda “Mərə kafərlər, bu ərəbəyi beşigim sandım. Sizi yamrı-yumru tadım-dayəm san - dım” (6, 169). (İkinci paradoks. Qazan xan düşmənlə vuruşmaq əvəzinə zarafat edir, gülüş yaradır). Bundan sonra Qazan “əlini-qolunu sallaya - raq” Tumanın qalasına əsir gedir. Boyun gülüş semantikası Təkurun arvadının davranışları ilə davam edir. Necə olursa, Təkurun arvadı Qazanı görmək istəyir və deyir görüm bu Qazan necə kişidir ki, bu qədər adamlara zərb vururmuş. O Qazandan soruşur: “Qazan bəg, nədir halın? Diriligin yer altındamı xoşdur, yoxsa yer yüzündəmi xoşdur? Həm şimdi nə yiərsən və nəyə binərsən?” (6,169.) Qazan xanın verdiyi cavab birbaşa olaraq gülüş və məzə xarakteri daşıyır: “Ölülərinə aş verdigin vəqt əllərindən aluram. Həm ölülərinizin yorğasın binərəm, kahillərin yedərəm” (6, 169). Qazanla Təkur arvadı arasında dia - loq belə davam edir: “Dinin içün, Qazan bəg, yedi yaşında bir qız çuğazım ölmüşdür, kərəm eylə, ana binmə!” 64 2013/ I Qazan aydır: “Ölülərinizdə andan yorğa yoqdır, həp ana binərəm!” de - di. Övrət aydır: “Vay, sənin əlündən nə yer yüzində dirimiz və nə yer al - tında ölümüz qurtulurmış! - dedi” (6, 169). Göründüyü kimi, bu dialoq başdan başa gülüş, zarafat üzərində qurulmuşdur: “Təkur arvadının sadə - lövh lüyü Qazan xanın bicliyi ilə toqquşub gülüş doğurur” (4, 234). Boyda izlədiyimiz üçüncü paradoks ondan ibarətdir ki, Qazan xanın bu “za ra fa - tı” nəinki Təkurun arvadı tərəfindən “ciddi” qəbul olunur, hətta Təkurun bəyləri də Qazanı quyudan çıxarmaq qərarına gəlir. Qazanın quyudan çıx- ması mifopoetik olaraq gülüş vasitəsilə yenidən bu dünyaya qayıtması, yəni dirilməsidir. Daha sonra Qazana təklif olunur ki, and içsin və Təkur bəylərini öy - məklə, Oğuzları xəcil eləsin. Qazanın belə and içir: “Vallah, billah toğrı yolı görər ikən əgri yoldan gəlmiyəyin!”. Təkur bəyləri “Vallah, Qazan eyü and içdi” (6, 169) deyirlər. Yenə də Qazan bu andıyla Təkur bəylərinə kələk gəlir. Maraqlısı da budur ki, Təkur bəyləri Qazanın bu andını “nor- mal” qəbul edirlər. Qazan əlinə qopuz alaraq özünü öyür və düşməni belə “tərifləyir”: “İt kibi gu-gu edən çərkəz xırslı Küçicik tonuz şülənli, Bir torba saman döşəkli, Yarım kərpic yasdıqlı, Yonma ağac tənrili Köpəgim kafər” (6, 173). Təkur bəyləri Qazanın bu “tərifini” bəyənmirlər (mətndə istifadə olu- nan söz və ifadələrə nəzər yetirsək görərik ki, bu, birbaşa olaraq kafiri ələ salmağa, ona gülməyə xidmət edir. Daha çox qaravəlli mətnlərində rast gəlinən söz və ifadələr semantik baxımından da eyni mahiyyətlə bağlıdır. Boyun mifosemantikası məhz qaravəlliyə uyğun gəlir. (Qeyd. “KDQ”də qaravəlli mətni ilə bağlı bax: Rüstəmov İ. “Kitabi-Dədə Qorqud”da qara - vəlli. “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” VI Uluslararası folklor konfransının materialları. Bakı: Səda, 2010, 520 s. s. 219-220). Kafirlər: “Bu bizi ögmədi. Gəlün bunı öldürəlim” deyirlər. Lakin növbəti bir paradoks meydana çıxır: “Bunun oğlı var, qardaşı var: bunı öldürmək olmaz,” – dedilər. Gətirdilər, tonuz tamına həbsə saldılar” (6, 173). Belə çıxır ki, Qazan xanın oğlu və qardaşı olduğuna görə onu öldürmək olmaz. Təbii ki, məsələnin əsasında bu faktor durmur. Gülüşün arxaik semantikasına əsasən Qazan bu ritualdan sağ çıx- malıdır, yəni öldürülə bilməz. Mifin məntiqi isə zamanın spesifik müna- sibəti biçimində mətn təzahüründə öz izahını tapır. Yəni Qazanı ona görə öldürmək olmaz ki, onun oğlu və qardaşı var. Təbii ki, zahirən kafirlərin Qazanı öldürməməsi paradoks kimi görünür. Yüklə 6,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|