Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 6,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
56 2013/ I sonda şahın fərmanı qocanın deyil, vəzirin ölümü ilə nəticələnir. Fik ri - mizcə, bu da mətnaltında yatan əkizlər mif qəlibinin qarşıdurma sə viy yə - sindən xəbər verir. Həmin modeli qismən fərqli şəkildə “Qismət Allahdandır” nağılında da görmək olar. Nağılda təsvir olunur ki, bir gün Şah Abbas ova çıxarkən mağarada bir kişinin yaşadığını görür. Bir qədər yaxına gələndə onun burada ailəsi ilə yaşadığını görüb ona yazığı gəlir. Saraya qayıdandan son ra aş bişirtdirərək altına da qızıl düzdürüb bir məcməyidə kasıba gön - dərir. Kasıb Qara Vəzirin qorxusundan aşı verir ona. Qara vəzir aşı ye - yib qızılları da götürür. Bir müddətdən sonra Şah Abbas kasıbın yanına ge dir və görür ki, yenə həmin vəziyyətdədir. Bu dəfə balığın içinə qızıl qoy durub göndərir ona. Kasıb bu dəfə də balığın irilərin verir Qara Və - zirə. Şah kasıbın bu dəfə də varlanmadığını görüb bu işdən şübhələnir. Və aydın olur ki, qızılları Qara Vəzir ələ keçirirmiş. Şah Abbas qəzəb lə nərək Qara Vəzirin boynunu vurdur və kasıbı özünə vəzir qoyur (5, 211). Bu - rada da şah vəzir qarşıdurması vəzir-kasıb qarşıdurması zəminində ortaya çıxır. Estetik planda görünür ki, şah kasıba hədiyyələr göndərir, amma vəzir isə kasıbdan onu alır. Buradan görünür ki, şah və kasıb bir qütbdədir. Vəzirin kasıbla qarşıdurması əslində mətnaltında onun həm də şahla qar - şıdurmasını göstərir. Məhz bu mətnaltı qarşıdurma nəticəsində şah ka - sıbın mənafeyini müdafiə edərək vəzirin boynunu vurdurur. Bizə elə gəlir ki, elə bunun da əsasında əkizlər mif modelinin şah-vəzir paralelinin təza- hürü dayanır. Ənənəvi olaraq Şah Abbasın iki vəziri təsvir olunur ki, bunlardan biri Allahverdi vəzir, digəri isə Qara vəzirdir. Lakin nağıllarda Allahverdi və - zir, çətin vəziyyətdən çıxış yolları göstərirsə, şaha ədalətli olmağı aşı la - yırsa, Qara vəzir tamamilə bunun əksinə olan fəaliyyətləri həyata keçirir. Bizə elə gəlir ki, bu məqamda əkizlər mif modeli şah-vəzir modelində yox, müxtəlif xarakterli iki vəzir timsalında kodlaşmışdır. Şahla vəzir arasındakı “əvəzedicilik” qabiliyyətinin təzahür forma la - rından biri də şahın qərar verməli olduğu məqamda vəzirin tədbir tökərək qərar çıxarmasıdır və şahın da bununla rahat şəkildə razılaşmasıdır. Yu - xarıda dediyimiz kimi, əkizlər mif modelində iki tərəf həmişə bir-birilə qarşıdurmada olmur. Bəzi məqamlarda onlar bir mövqedən çıxış edirlər. Bizə elə gəlir ki, əkizlər mifinin bu modelinin nağıllarda paradiqması şah və vəzirin eyni bir fikir ətrafında, eyni bir mövqedə birləşmələri şəkilində təzahür edir. Belə ki, şahın ikiüzlülük, namərdlik nümayiş et dir diyi hal- larda və sözündən qaçmalı olduğu məqamda vəzir ona kömək edir. Və bu kömək sayəsində nağıl süjetini geniş lövhələri canlanmış olur. Belə ki, şah müxtəlif çətin məqamlara düşdükdə vəzirim köməyə çağı ra raq onun- la məsləhət edir və ya çıxış yolu axtarır. Və bu zaman vəzirin məslə hət lə - 57 2013/ I rini o öz məqsədi üçün istifadə edir. Sanki nağıllarda şahların bütün dü - şünmə qabiliyyətləri vəzirlərə ötürülmüşdür. Nağıllarda bunun müxtəlif təzahür formalarına rast gəlmək olur ki, bütün bunlarında əsasında şah və vəzirin əkizlər mifi kontekstində bir-birlərini əvəzetmə qabiliy yətinə malik olmalarıdır. “Keçəl Məhəmməd” nağılında təsvir olunur ki, Mə - həmməd çox böyük əzab-əziyyətdən sonra özünə xudmani bir ailə qur- muşdur. Ailədə hər şeyin qaydasında getdiyi bir məqamda belə bir hadisə baş verir:“ Məhəmmədin arvadı çıxdı eyvana. Paçcah qızı görən kimi, bir ox qızın iki qaşının arasından qurtarıp dəydi paçcahın ürəginin başınnan. Paçcah, bildirmi ölübsən, bu ilmi? Yıxılıp ürəyi getdi. Vəzir paçcahı bir - təhərnən özünə gətirdi. Dedi, evin yıxılmasın nə qəyirisən? Paçcah dedi: - Vəzir, tədbir! Mən gərək qızı alam! Vəzir dedi: - Qibleyi-aləm nə tədbir, gücnən ala bilməzsən. El diyər paçcah kişinin kəbinni arvadın zornan aldı. Gərək Məhəmmədə elə bir qullux buyurasan ki, yerinə yetirə bilməyə, boynun vurdurasan. Ayrı əlacı yoxdu. Paçcah dedi: - Nə buyurux buyurax? Vəzir cavaf verdi: - Qibleyi-aləm sabah Məhəmmədi çağırarsan, deyərsən ki, Məhəm - məd, sən qoçaq oğlansan, sənnən başqa heç kəs bacarmaz. Gərək mənə nar içində huri gətirəsən, gətirməsən boynunu vırdıracağam. Əlacı yoxdu, gedəcəg, ya ölər, ya da gətirə bilməz, sən boynun vırdırarsan. Paçcah dedi: - Çox yaxşı tədbirdi” (2, 46). Gözlənilənin əksinə olaraq Məhəmməd “nar içində huri”ni gətirir. Bundan sonra çətin vəziyyətə düşən padşah yenə də vəzirə üz tutur: “Vəzir dedi: - Qibleyi-aləm sabah çağırax, deyək bı dəryanın ortasının bir ev tiksin. Hamı – vəzir, vəkil, arvad-uşağın da orda olax” (2, 51). Vəzirin bu tələ - sindən də üzüağ çıxan Məhəmməd tapşırığı yerinə yetirir və sonra həm şahı, həm vəziri, həm də onların ailəsini dəryada qərq edir. Burada ma raq - lı məqam şahın bütün tədbirləri vəzirin məsləhəti ilə görməsidir. Burada bir semantikaya diqqət yetirmək lazımdır ki, vəzir şahın yerinə fikirləşir, onun situasiyası haqqında vəzir qərar çıxardır. Başqasının yerinə fikir- ləşmək elə özünü onun yerinə qoymaqdır. Yaxud da şah heç bir tərəddüd etmədən vəzirin məsləhətini qəbul edir. Yəni şah da öz növ bə sində özünü vəzirin yerinə qoyur. Demək istəyirik ki, vəzir və şah arasında bəzən ilk baxışdan görünməyən bir əvəzedicilik funksiyası var dır. Bu, şahın yerinə vəzirin düşünməsi, şahın isə vəzirin dediklərini qeyd-şərh siz qəbul et mə - Yüklə 6,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|