Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 6,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- Key words
- Ключевые слова
- İşin məqsədi.
48 2013/ I AMEA Folklor İnstitutu, doktorant e-mail: safaqara@mail.ru KOSMOS VƏ XAOS OPPOZİSİYASI ŞAH VƏ VƏZİR MÜNASİBƏTLƏRİ KONTEKSTİNDƏ XÜLASƏ Məqalədə şah və vəzir arasında münasibətlərin mifoloji mahiyyəti araşdırılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, bu münasibətdə həm də əkizlər mifi aktuallaşır. Odur ki, şah və vəzir arasında münasibət zəminində kosmik nizam təşkil olunur. Məqalədə konkret motivlər üzrə şah-vəzir münasibətləri araşdırılmışdır. Açar sözlər: şah və vəzir, kosmik nizamlayıcı, əkizlər mifi, xaos, kosmos. THE SHAH AND VİZİER COSMOS AND CHAOS OPPOSİTİON SUMMARY The article studied the relations between the shah and the vizier. Determined that both these relations source from twins myth. So shah and the vizier relations serve cos- mic regulator. In the article investigated shah-vizier`s relations according to various plots. Key words: the shahs and the vizier, cosmic order , twins myth, chaos, cosmos. ОТНОШЕНИЯ ШАХА И ВИЗИРА КАК ОППОЗИЦИЯ КОСМОСА И ХАОСА РЕЗЮМЕ В статье исследуется мифологическая сущность отношений шаха и визиря. В результате проведенного исследования было выяснено, что в этих отношениях активизируется миф о близнецах. След ова тель но, на фоне отношений шаха и визи- ря организуется космический порядок. В данной статье на конкретных примерах анализируются отношения шаха и визиря. Ключевые слова: шах, визирь, космический порядок, близнецы, хаос, космос. Məsələnin qoyuluşu. Məqalədə şah və vəzir münasibətləri tarixi şüur kontekstində deyil, mifopoetik aspektdən araşdırılmışdır. İşin məqsədi. Məqalədə məqsəd şah və vəzir münasibətlərinin alt la - yında yatan oppozisional qütbləri araşdırmaqdır. İstər ritualda, istərsə də epik mətndə kosmik səviyyə bir-birilə qarşı- durmada olan ikiliklər arasında münasibət əsasında davamlı olaraq təşkil olunur və davam etdirilir. Bundan savayı oppozisional qütblər arasındakı münasibətlər kosmik aktın mütəhərrikliyini də təmin etmiş olur. Bu mo - del yaradıcılıq aktlarında çoxsaylı ənənəvi münasibət və modellərdə özü - nü təsbit edir. Bu baxımdan nağıllarda rast gəlinən şah-vəzir münasibət lə - rinin araşdırmaya cəlb olunması maraqlı nəticə verə bilər. Məlumdur ki, nağılların sonunda xeyir şər üzərində qələbə çalır və nəticədə kosmik ni - 49 2013/ I zam təşkil olunur. Nağıllar üçün ənənəvi olan bu kontekstdə şah və vəzir arasında müxtəlif səviyyəli münasibətlər aktuallaşır ki, yazının da əsas məqsədi bu münasibət səviyyələrini araşdırmaqdır. Ümumiyyətlə, nəzəri ədəbiyyatlardan şahın mədəni qəhrəmanın da vam - çısı (6, 34 ), kosmik nizamı təşkil edən obraz olması bizə bəllidir (7, 245). Ümumilikdə götürəndə nağıllarda vəzir obrazı birbaşa olaraq şah ilə əlaqədar obrazdır və onun bütün mahiyyəti şah və ailəsi ilə bağlı məsə lə - lərdə açıqlanır. Amma bütün hallarda burada vəzir siyasi hakimiyyət böl- güsündən daha çox folklor obrazıdır və onun bütün mahiyyətini də bu kon- tekstdə axtarmaq lazımdır. Vəzir obrazının nağıldakı yerinə nəzər sa landa aydın olur ki, onun əsas mahiyyəti aşağıdakı aspektlərdən açıla bi lər: 1) Şahı devirməyə və onun yerinə keçməyə çalışır. 2) Şaha qeyri-adi, sirlər dünyasından məlumat verir. 3) Şahla cəmiyyət arasında əlaqələndiricilik funksiyasını həyata ke - çirir. Fikrimizcə, burada şah obrazı kontekstində məsələyə yanaşmaq lazım - dır. Adətən, şah nağıllarda statikdir. Onun bu keyfiyyəti şahın mifoloji fəaliyyəti ilə üst-üstə düşür. Kosmik nizamın qoruyucusu olan şah Tanrı kimi yalnız müəyyən obrazlar vasitəsilə ətraf dünyadan məlumat alır. Ətraf dünyadan məlumat verənlərdən biri də məhz vəzir obrazıdır. Yuxarıda dediyimiz kimi, şah və vəzir münasibətlərində həm də əkizlər mifini görmək olar. Kosmoqonik planda ikilik vasitəsi ilə dünyanın niza- mı yaradılır, qorunur və davam etdirilir. Bu ikilik arasında nizamın itməsi zamanı destruksiya, pozulma ortaya çıxır. Bu pozulma özünü həm kosmo - loji planda, həm də cəmiyyət planında göstərə bilir. Məlumdur ki, nağıl- larda hər hansısa bir cəmiyyət təsvir olunur. Və bu cəmiyyəti idarə edən iki qüvvə, əsasən, şah və vəzir vasitəsilə modelləşdirilir. Şah ədalətsiz dir - sə, təsvir olunan vəzir ədalətlidir, yox, əgər vəzir ədalətsizdirsə, onda biz ədalətli şah obrazı ilə qarşılaşırıq. Onu da nəzərə alsaq ki, adətən şah və vəzir qardaş olurlar, onda burada əkizlər mif modeli özünü daha qabarıq şəkildə göstərdiyi aydın olur. Bütün hallarda şah və vəzir münasibətləri zəminində ortaya çıxan nağıllarda onlar arasında münasibətlərin nizam- lanması ilə kosmik nizam qorunur. Nizamı dağıdan tərəfin fəaliyyəti sonda müsbət qütbün mövqeyinə tabe etdirilir. Amma şah və vəzir həmişə qarşıdurmada təsvir olunmur. Bəzən onlar bir qütbə aid olmaqla digər tərəflə qarşıdurmada olurlar. Bu məsələni daha aydın təsvir etmək üçün “mənfi və müsbət” qütblər üzrə qruplaşdırdığımız aşağıdakı sxemə nəzər salmaq məqsədəuyğundur: Mənfi müsbət Şah---------------------------------------------------------vəzir Vəzir-------------------------------------------------------şah 50 2013/ I Şah və vəzir-----------------------------------------------müsbət qəhrəman Mənfi obraz------------------------------------- ----------şah və vəzir Yuxarıdakı sxemdən o da bəlli olur ki, şah və vəzir həm də bir ma hiy - yətin ayrı-ayrı üzləridirlər. Yəni bəzi məqamlarda onların hər ikisi müsbət qəhrəman və mənfi qəhrəman ola bilirlər. Bu özü də əkizlər mifi kontek- stində anlaşıla bilər. Yəni onların əkizlik semantemi bəzən onların bir möv - qeyindən çıxış etməsinə imkan verir. Elə buradaca şah Abbas obrazının mənfi və müsbət tipli olması mə sə - ləsinə münasibət bildirmək istərdik. Xatırlatmalıyıq ki, nağıl sxemində tar- ixi həqiqət heç də həmişə əsas kimi götürülə bilməz. Yuxarıdakı sxemə nə - zər salanda Şah Abbas obrazının mənfi və müsbət tipdə olması məsələsi daha aydın olar. Nağıl üçün aktuallaşan tarixi Şah Abbas deyil, nağıl poet- ikasının şah obrazıdır. Nağılın şah obrazı qütblər üzrə (müsbət və mənfi planda) hərəkət edə bildiyi üçün təyin etdiyi adı da (Abbas) özü ilə bə ra - bər ayrı-ayrı qütblərdə təqdim edə bilir. Və nəticədə Abbas gah müsbət, gah da mənfi obraz kimi göz önündə canlanır. Belə ki, yuxarıdakı sxem şüurun nağıl poetikasını “qurma” modelidir. Bu model üçün şəxslər önəm- li deyil, daha çox şəxslərin daşıdıqları “vəzifə”nin funksionallaşa bilmə sərhədləridir. Şüur spesifik mətndə (yəni janrlarda) simvola, “vəzifəyə” hara qədər və hansı formada işləməyə imkan verirsə, onun təyini də ora qə - dər işləyə bilir. Bəllidir ki, nağıl bədii hadisədir və odur ki, onun bütün obrazları kimi vəzir obrazının da poetikası bu kontekstdə anlaşılmalıdır. Yəni şah və və - zir arasında mifik və psixoloji qarşıdurmalardan gələn keyfiyyətlərin bü - tün çalarları nağılın bədii poetikasına hopmuş və bədii detala çevrilmişdir. Odur ki, məsələyə bu baxımdan yanaşmağı məqsədyönlü hesab edirik. Hər şeydən öncə qeyd etmək lazımdır ki, vəzir obrazı özünün mü rək - kəb xarakteri, davranış manevri ilə diqqəti cəlb edir. Nağıl mətnlərini araşdırarkən vəzir obrazının ədalətli və ədalətsiz tiplərinin mahiyyəti ay - dınlaşır. Ədalətsiz vəzir obrazları da öz növbəsində müxtəlif mənfi key- fiyyətləri özündə ehtiva etdirir. Ədalətsiz vəzir obrazlarını tədqiq edərkən onların mənfiliklərinin mətn - lərdə yaltaqlıq, paxıllıq, namərdlik, tamahkarlıq, əxlaqsızlıq, acgözlük, hakimiyyətə hərislik kimi mənfi kontekstlərdə ortaya çıxdığını görürük. Bütün bu keyfiyyətlərin hamısı ədalətsiz vəzir obrazının xarakterinin çalarlarını rəngarəng şəkildə bizə təqdim edir. Nağıllarda vəzir obrazının mənfilikləri müxtəlif obrazlarla münasibətə əsasən müəyyənləşir. Kon - kret konfliktlərin yarandığı məqamda ortaya çıxan bu münasibət vəzir ob - razının mənfiliklərini açaraq təqdim edir. Belə nağıllardan bir də “Xayın vəzir” (1, 333) nağılıdır. Nağılda təsvir olunur ki, şah həddindən artıq bi - likli və sehrkardır. O sehrlər oxumaqla müxtəlif heyvanlara çevrilərək ət - Yüklə 6,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|