Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 6,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
51 2013/ I rafındakı insanları təəccübləndirir. Bir gün şah öz vəziri ilə ova gedir. Ov - dan qayıdarkən şah öz vəzirinə sehr göstərərək əylənmək fikrinə düşür. Şah tilsim oxuyaraq ovda vurduğu ceyran cildinə düşür və həyətdə otla- mağa başlayır. Bunu görən vəzir təəccüblənir və şahdan bu tilsimi ona da öyrətməsini xahiş edir. Vəzirin sözünü yerə salmayan şah ona tilsimin sir- rini öyrədir. Bir müddət keçdikdən sonra şah bu əhvalatı unudur. Bundan istifadə edən hakimiyyətpərəst vəzir bir gün şahdan xahiş edir ki, bir sona quşuna çevrilsin. Vəzirin hiyləsinə aldanan şah sona quşuna çevrilir və bunu görən vəzir tilsim oxuyaraq şah olur. Və quşun dalına düşərək onu meşəyə salır. Sonra fikirləşir ki, yəqin ki, quş meşədə öldü. Taxt-taca sa - hib olaraq ölkəni idarə etməyə başlayan vəzir şahın arvadına da sahib ol - maq istəyir. Lakin şahın hərəkətlərindən şübhələnən qadın ərinin əməllə - rinə göz qoymağa başlayır. Başa düşür ki, burada bir hiylə vardır. Odur ki, bir gün quş cildində evə gələn əri ona hər şeyi açıb danışır. Onun cildinə girmiş vəzirdən xilas olmanın yolunu göstərir. Qa dın hər şeyi bildikdən sonra ərinin bütün tapşırıqlarımı yerinə yetirir. Yalan çı ərindən canını qur- tarmaq üçün ondan xoruz cildinə çevrilməyi xahiş edir. Vəzir bir xoruz kə - sib tilsim oxuyub xoruz cildinə girir. Bu zaman köhnə şah quş cildindən çı - xıb öz əvvəlki cildinə düşür. Bundan istifadə edən qadın xoruzu sıxaraq öl - dürür. Beləliklə, hiyləylə şahın yerinə keçən vəzir öz cəzasına çatır. (1, 34) Nağılın qısa təsvirindən göründüyü kimi, estetik planda vəzir bir çox keyfiyyətlərlə xarakterizə olunur. Bu situasiyaları aşağıdakı kimi sistem- ləşdirmək olar: 1. Vəzir şaha qarşı münasibətdə ikiüzlü, yalançıdır. Belə ki, şahın ona qarşı olan etimadından istifadə edərək ondan sehrin sirrini öyrənir. 2. Vəzir hakimiyyət iddiasındadır. Aydın olur ki, o, şahı aldadaraq onun taxt-tacına sahib olur. 3. Vəzir xəyanətkardır. O, şah cildində şahın xanımına yaxınlıq et mək fikrinə düşür. Deməliyik ki, burada şah və vəzir münasibətləri bir sıra başqa kontek- stdə də izah oluna bilər. Burada şah və vəzir qarşıdurmasında aydın olur ki, şah “sirr” dünya - sının bilginidir. O ölən təbiət obrazlarının cildinə girərək onları dirildir. Və şahın “sirr” dünyasına səyahəti zamanı onun əvəzedicisi kimi vəzir çıxış edir. Diqqət edilsə görmək olar ki, məhz əsl şah qu quşuna çevrilən kimi, vəzir şah cildinə düşür. Və köhnə şahı cəmiyyətin sərhədlərindən kənara, meşəyə qovur. Bu zaman o şahın bütün funksiyalarına sahib olur. Hətta şah cildinə girmiş vəzir onun arvadı ilə bir yatağa girmək “hü qu qu - na” malik olur. Vəzirin xoruz cildinə girməsi, yəni simvolik olaraq öl mə - sindən sonra quş cildinə düşmüş köhnə şah öz əvvəlki vəziyyətinə-şahlığa qayıdır. Bu nağılın tərkibində qalan ritual modeldir. Bəzi mədəniyyətlərdə 52 2013/ I şahın taxtdan salınması və onun yalançı şahla əvəzlənməsi, sonda yenidən taxta qayıtması ölüb-dirilməni simvolizə etməklə xüsusi magik dəyərə malikdir. Buradan görünür ki, vəzirin şaha yaxınlığı təkcə siyasi yox, həm də ritual-mifoloji dəyərə malikdir. Nağıl mətnindən görünür ki, şahın ha - kimiyyətdən getməsi dərhal vəziri onun əvəzedicisinə çevirir. Və burada şah və vəzir münasibətləri kontekstində əkizlər mif modelinin qarşıdurma səviyyəsi aktuallaşır. Diqqət edilsə görərik ki, bu iki obraz qarşıdurmanın müəyyən mərhələsində eyni bir görkəmi, görünüşü paylaşırlar. Bu nöqtə əkizlər mifindən irəli gəlir. Belə ki, əkizlərin istənilən səviyyəsi “ortaq paylarının”lərinin olması ilə xarakterizə edilə bilər. Odur ki, iki obrazın eyni bir görünüşdə təzahür etməsi və müəyyən bir mövqe uğrunda ( şahlıq və qadın) bir-birləri ilə mübarizə aparması da əkizlər mif modeli izah olu - na bilər. Əkizlər mif modelinin təsiri ilə nağıllarda geniş şəkildə qarşılaş dı ğı - mız münasibət səviyyələrindən biri də şahın vəzir tərəfindən öldürülməsi motividir. Bu halda da əkizlikdən doğan şahlıq və vəzirlik arasındakı qar - şıdurma başqa bir şəkildə təzahür edir. Yuxarıdakı mətndə görürük ki, və - zir şah cildinə girərək onu əvəz edir. Digər bir halda isə həmin qarşıdur- ma modeli vəzirin şahı öldürərək şahlığı ələ keçirməsi kimi özünü bü ru - zə verir. Və burada da şahın hakimiyyətə yenidən qayıtması modeli başqa bir formada yer alır. Fikrimizi konkret mətn üzərində izah etməyə çalışaq: “Ağ quş” nağılında təsvir olunur ki, bir şahın övladı olmurmuş. Amma bir gün şahın həyat yoldaşı hamilə olur və dünyaya uşaq gətirir. Bundan sonra belə bir səhnə təsvir olunur: “Padşahın bir xəbis vəziri var idi. Çox- dan fürsət axtarırdı ki, onu öldürüb özü padşahlığa keçsin. Bu tərəfdən gördü ki, yox, padşahın oğlu da oldu, ta padşah ölsə də buna bir şey çat- mayacaq, qət elədi ki, gərək padşahı öldürüb onun nəslini yer üzündən kəsə. Bəli, bir gecə öz adamların götürüb hücum elədi padşahın sarayına. Padşahı öldürüb özü keçdi onun yerinə, əyləşdi taxtda. Sabahısı gün öz adamlarından bir dəstə göndərdi padşahın zənəninin yanına. Bir namə də yalandan padşahın dilindən yazdı ki, bəs naxoşam, gərək durmayıb gə lə - sən. Padşahın külfəti kəcavəyə minib bu qasidlərlə yola düşdü. Gəlib bun- lar bir dağın ətəyində düşərgə elədilər. Elə ki, gecə yarıya gəldi, bu qa sid - lərin başçısı durub gəldi padşahın arvadının çadırına. Vəzir ona tapşırmış - dı ki, arvadı da, uşağı da orda öldürsün. Gəlib girdi içəriyə, tutdu arvadın qolundan. Arvad gördü ki, bu məlunun fikri pisdi, üzün ona tutub dedi: – Sən nə kimsən ki, öz padşahının arvadına sataşmaq istəyirsən. Qasidbaşı gülüb dedi: -Nə padşah, nə padşah arvadı? Sənin ərin çoxdan o dünyaya təşrif aparıb. İndi padşah sənin ərinin vəziridir. Biz də onun əmr ilə gəlmişik ki, səni də, uşağını da göndərək atasının yanına. Arvad bunu eşitcək uşağı Yüklə 6,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|