Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 6,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
65 2013/ I Atasının Bayandır xan deyil, Qazan xan olduğunu və onun Tumanın qalasında əsir qaldığını bilən Uruz Oğuz igidlərini toplayaraq Təkurun üzərinə gedir. Təkur bəyləri qərara gəlirlər ki, düşmən üzərinə Qazanı çı - xarsınlar. Növbəti paradoksal situasiya – Oğuz igidlərinin və Uruzun qar - şısına Qazan xan çıxarılır. Qazan xan yenə də birinci dəfəki kimi and içə - rək (“Vallah, billah toğrı yolı görər ikən əgri yoldan gəlmiyəyin!”) dö yüş - məyə razılaşır. Və Təkur bəyləri yenə də bu “and”ı qəbul edirlər. Qazan xan boyun gülüş ritualının prinsipləri ilə müşayiət olunan “qay- dalarına” əsasən döyüş meydanına gəlir. Qazan xan növbə ilə əvvəlcə Beyrəklə, sonra İlək qoca oğlu Dönəbilməz Tüləkvuranla, daha sonra Dö - zən oğlu Alp Rüstəmlə, sonda isə Uruzla meydanda döyüşə girir. Hər igidlə döyüşməzdən əvvəl onun adını, kimliyini soruşan Qazan, sanki hər igidi ələ salmaqla gülüş ritualından keçirir. Onları məğlub edərək hər dəfə: “Mərə qavat, var, bəgünə de, gəlsün”, deyir. Yenə də gülüşün arxaik semantikasına uyğun olaraq Qazan Uruzla döyüşdən sonra da sağ qalır, ölmür. Qazan xanın hər bir igidi “ələsalma” kontekstində döyüşə çağır- ması bütövlükdə Oğuz igidlərini gülüş ritualından keçirməsinə işarədir. Məhz gülüş ritualı vasitəsilə əsir alınan, yer altına (quyuya salınan), xaosa düşən Qazan kosmosa məhz gülüş, məzhəkə, kələkbazlıq donu ilə qayıdır. Onu xilas etməyə gələn igidləri də, gülüş koduna saldıqdan sonra Qazan xan dirilir, xaosdan, ölümdən kosmosa qayıdır. Bütövlükdə isə, bu boyla Qazan xan və igidlərin simasında Oğuz cəmiyyəti gülüş ritualına daxil olur və ölüb-dirilmə ritmini təkrarlayır. Qazan xanın bütün bu davranışları gülüş mühitinin imkan verdiyi trik- sterik davranış şəklidir. Göründüyü kimi, “gülüş mühiti” Qazan xana trik- sterik davranışlar etməyə və bu yolla xilas olmağa yardım edir. Əslində mətn bu informasiyanı üst planda verməsə də, buradakı gülüşün arxaik semantikasını məhz xilas olmaq, bir mərhələdən başqa bir mərhələyə keçmək, ölüb-dirilmək təşkil edir. Göründüyü kimi, Qazan xan əsir düşür ki, bu, mifoloji düşüncə üçün ölmək deməkdir. Qazan xan quyuya salınır. Bu detal da təsadüfi deyil. Çünki quyu yeraltı dünya ilə, yerüstü dünya, xaosla kosmos arasında ke - çid zonası, liminal məkandır. Bu məkanda Qazan xan da təbii olaraq lim- inal situasiya davranışı nümayiş etdirməlidir ki, bu da triksterik hərəkət - lərlə müşahidə olunur. Deməli, situasiya, məkan, obraz, davranış bir mühitdə - “gülüş mühiti”ndə birləşməklə mifopoetik mənzərəni meydana çıxarmışdır. Deməli, burada gülüş ritualı iki səviyyədə özünü göstərir. Birincisi, bo - yun strukturu səviyyəsində. Belə ki, bu boy bütövlükdə gülüş fenomeni vasitəsilə ölüb-dirilmə (mətn təzahürü kimi əsirlik və əsirlikdən xilas ol - ma, qalaya və quyuya salınma və oradan xilas olma) ritualını reallaşdır- 66 2013/ I mış olur. İkincisi, boy əvvəldən axıra gülüş və bu semantika ilə bağlı olan zarafat, kələk, məzhəkə ilə doludur. Boyda izlədiyimiz paradoksal mə - qamlar məhz gülüşlə öz izahını tapır. Gülüşün ritual keyfiyyəti folklorun müəyyən janrlarında (məsələn, lə - tifə, qaravəlli və s.) mifopoetik biçimdə qəliblənmişdir. Xüsusən lətifə janrı arxaik gülüşün folklor transformasiyası kimi daha çox bu modellə işləməkdədir. Molla Nəsrəddinin adı ilə əlaqəli söylənilən lətifələrdə də gülüşün arxaik semantikası tam şəkildə reallaşmışdır. Molla Nəsrəddin obrazı bütün səviyyələrdə gülüşün mədəniyyət üçün xarakterik olan key- fiyyətlərini təcəssüm etdirməkdədir. Lətifələrdə Molla Nəsrəddin obrazının davranış modelləri məhz gülüş fenomeni ilə bağlı semantikada ortaya çıxır. Molla heyvan-insan, təbiət- cəmiyyət, ölü-diri, axmaq-ağıllı sərhədlərini pozur, müxtəlif ipostalarda (həm insan tipli, həm də heyvan tipli) çıxış edir, xaotik davranış nümayiş etdirir, gerçəkliyi xüsusi bir biçimdə - gülüş donunda qavrayır. Təbii ki, bütün bu aktlar gülüş fenomeni daxilində reallaşmış olur. Başqa sözlə, Molla Nəsrəddinin bütün bu davranışları mətn təcəssümündə məhz gülüş fenomeni ilə öz “izahını” tapır. A.Əmrahoğlu mədəniyyətdə gülüş məsə - ləsindən danışarkən yazır ki, “Molla Nəsrəddinin gülüş dünyasında ən ağıllı adam ən “axmaq” adamdır, ən hökmlü adam ən “hökmsüz” adam - dır, bu da ki, Molla Nəsrəddinin özüdür” (1, 13). Ən axmağın, ən ağıllı və ya əksinə, ən hökmlünün isə hökmsüz olması situasiyasını məhz gülüş fenomeni təmin etmiş olur. Lətifə janrı ilə bağlı bir məsələyə də yerindəcə münasibət bildirmək istərdik. Ümumiyyətlə, texnikanın inkişafı, eləcə də kütləvi informasiya vasitələrinin cəmiyyət həyatına təsiri və s. kimi faktorlar bu gün folklor yaradıcılığının spesifikasını dəyişmişdir. Bir tərəfdən klassik folklor ənə - nəsinin “öləziməsi” fonunda bir sıra folklor janrlarının (nağıl, dastan və s.) yaranma prosesi demək olar ki, dayanmış, digər tərəfdən isə folklor ya - radıcılığı öz “işini” davam etdirməkdədir. Folklor yaradıcılığı dünyanı dərk etməyin forması kimi, şübhəsiz ki, heç vaxt dayana bilməz. Sadəcə olaraq gerçəkliyin şərtlərini özündə ifadə edə biləcək janrların yaranması istiqaməti daha çox güclənmişdir. Artıq gerçəkliyin dərkinin və ifadəsinin forma və məzmun xarakteri müəyyən şəkildə dəyişmişdir ki, bu da kon - kret folklor janrlarında təcəssüm olunmuşdur. S.Y.Neklyudov “klassik” folklor ənənəsinin ölməsindən danışarkən ya zır ki, “Folklor ənənəsinin ölməsi bütövlükdə qeyri-bərabər baş verir. “Səmərəsiz” (“məhsuldar olmayan”, gerçəkliyin şərtləri ilə uyğunlaş- mayan janrlar nəzərdə tutulur – H.Q.) janrlar aradan çıxır, hətta araşdı rı - cılar üçün gözlənilməz olanlar öz mövcudluğunu büruzə verirlər. Müasir folklora nəzər yetirsək, xüsusilə süjetli nəğmələr (balladalar, romanslar), Yüklə 6,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|