Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu

8
2013/
I
Ov (situasiya)
Yuxu (səbəb)
Dustaqlıq (mənfi situasiya) 
Kafirlər – (-1)
Uruz – (+1)
Quyu (funksiya)
Qazan – (+1)
Ata ilə oğulun vuruşması (motiv). Burada Qazan xanın işarəsi ilə Uru -
zun işarəsi eynidir.
Hər ikisinin riyazi işarəsinin cəmi müsbət 2 bərabərdir. 
(-1) x 1 + 1 = 0
Qələbə (+)
Hər üç boyda Uruzla bağlı riyazi əmsallar (0, -1, +1), cavabların cəmi
1-dir.
«Bəkil oğlu Əmranın boyu»nun riyazi-morfoloji təhlili:
Struktur: «Bəkil oğlu Əmranın boyu»nun riyazi-morfoloji tərkib his sə -
ləri, ziddiyyət, situasiya və funksiyaları, bir-biri ilə əlaqəsi və hadi-sələrin
boyun ümumi məzmununda birləşməsi.
Boyun morfologiyası:
Divanxana (ziddiyyət)
Ov (situasiya)
Bəkil – (0)
Bayındır xan – (0)
Əmran – (0)
Boyda  4  şəxsin  qəhrəmanlıq  funksiyası  (təkur  da  daxil  olmaqla)  0
bərabərdir. Əmranın funksiyasına hazırlıq məqsədi daşıyır. Boydakı işti-
rakçıların əmsalları aşağıdakı kimidir:
Qazan – (-1)
Tanrı – (+1)
Təkur – (-1)
Əmran – (+1)
Kafir – Əmran + Tanrı bərabərliyi kafirin müsəlmanlığı qəbul etməsi
ilə  yekunlaşır,  yəni  kafirin  (-1)  işarəsi  müsbət  1  çevrilir.  x  =  (-1)  ∙  (-
1)+(1+1); x = 3
Bəkilin düsturu:
x = (+0) ∙ (-1) – (+0) ∙ (-1) = 0. Bəkilin hünəri onun ayağını sındırması
ilə nəticələnir (yəni Bəkilin hünəri sıfıra bərabərdir).
«Uşun Qoca oğlu Səgrəyin boyu»nun riyazi-morfoloji təhlili:
Struktur: «Uşun Qoca oğlu Səgrəyin boyu»nun riyazi-morfoloji tərkib
hissələri, ziddiyyət, situasiya və funksiyaları, bir-biri ilə əlaqəsi və hadi-
sələrin boyun ümumi məzmununda birləşməsi.
Boyun morfologiyası:
Divanxana (ziddiyyət)
Çapqın (situasiya)

---

9
2013/
I
Dustaqlıq (situasiya)
Əkrəg (- 0)
Səkrəg (+1)
Təkur (-1)
Boyda Əgrəyin qəhrəmanlığı sıfır həddindədir. Onun qəhrəmanlıq əm -
salı dustaqlıqda mənfi 1-ə bərabərdir. Tanımadığı qardaşı ilə vuruşmağa
göndəriləndən sonra onun qəhrəmanlıq əmsalı müsbət 1-ə çevrilir.
Riyazi qiymətləndirmə:
x = (-1) + (+1) ∙ (-1). 
x = -2
«Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy»un riyazi-morfoloji təhlili:
Struktur:  «Basatın  Təpəgözü  öldürdüyü  boy»un  riyazi-morfoloji  tər-
kib hissələri, ziddiyyət, situasiya və funksiyaları, bir-biri ilə əlaqəsi və ha -
disələrin boyun ümumi məzmununda birləşməsi.
Boyun morfologiyası:
Təpəgöz ilə Oğuz arasında ziddiyyət yaranmışdır.
Təpəgöz – (-1)
Basat – (+1)
Basatın (torpaq) kökü = Qaba ağac + Qoğan Aslan.
Həlli sıfıra bərabər olan məsələdə mötərizədəki rəqəmlər bi-birinə bə -
ra bər deyil, çünki onlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Basat Təpəgözü
öldürdükdən sonra onun üzünü barmağına keçirir, bununla da onun mənfi
qüvvəsinə yiyələnir.
Riyazi qiymətləndirmə:
x = (-1) ∙ (+1)
x = (-1)
«Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy»da da Təpəgözlə Oğuz eli arasında -
kı ixtilaf onun Dədə Qorquddan günə yeməyə 2 adam və 500 qoyun is tə -
məsi ilə başa çatır. Boyda Təpəgöz Xaosu təmsil edir. O, Oğuz elini məhv
edən qüvvədir, işarəsi sıfırdır. Basat boyda Kosmosu bərpa edir, məkanı
torpaqdır  və  1 rəqəmini  işarələyir. Oğuz eli  öz-özünü daxilən tənzimlə -
yən, artıran fasiləsiz hərəkətdədir. 2 rəqəmi ilə məhv olan Oğuz eli 1 rəqə-
mi  ilə  özünü  yenidən  bərpa  edir.  «Dədə  Qorqud  kitabı»nda  Tə pəgözün
Oğuzdan 2 adam və 500 qoyun istəməsi formal məntiqin hök mü ilə təs-
diq və nəticə olaraq Oğuz dünyasının məhv olmasının (qiya mətin) tarixi-
müqəddəm şərtlərinin epos düşüncəsində yaşamasını gös tərir.
«İç Oğuza Dış Oğuz asi olub Beyrək öldüyü boy»un riyazi-morfoloji
təhlili:
Struktur: «İç Oğuza Dış Oğuz asi olub Beyrək öldüyü boy»un riyazi-
morfoloji tərkib hissələri, ziddiyyət, situasiya və funksiyaları, bir-biri ilə
əlaqəsi və hadisələrin boyun ümumi məzmununda birləşməsi.
Boyun morfologiyası:
Yağma (situasiya)
Düşmənçilik (ziddiyyət)

---

10
2013/
I
Qazan – (+1)
Aruz – (-1)
Beyrək – (+1)
Dış oğuz (-)
İç Oğuz (+)
Boyda iki qarşıdurma – Beyrək və Aruz, İç Oğuz və Dış Oğuz qarşı-
durması vardır. Buna görə də boyda cavabı sıfır olan iki bərabərsizlik var -
dır: Beyrək (+1) və Aruz (-1), (+1) – (-1) = 0; İç Oğuz (Qazan) – Dış Oğuz
(Aruz) = 0. Sıfır həddinə yaxınlaşandan sonra Oğuz eli yenidən birləşir.
Bu boyda «Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu»nun həndəsi fiqurunun
tərs proyeksiyasını görürük. Boyda Qazan xanın öz evini yağmalatmasını
başlanğıc A nöqtəsi, Aruzun yağmalanmaya gəlməməsini, Beyrəyi öldür-
məsini B nöqtəsi ilə işarə etsək, Qazan xanın xaosu aradan qaldırması ilə
bu üçbucaq S nöqtəsində tamamlanır.
«Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu»nun riyazi-morfoloji təhlili:
Struktur: «Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu»nun riyazi-morfoloji
tərkib hissələri, ziddiyyət, situasiya və funksiyaları, bir-biri ilə əlaqəsi və
hadisələrin boyun ümumi məzmununda birləşməsi.
Boyun morfologiyası:
Bayındır xanın toplantısı (situasiya)
A – Baybörə bəyin oğul arzusu
B – Bəylərin alqışı
A1 – Baybecan bəyin qız arzusu
B1 – Bəylərin alqışı
B2 – Beşikkəsmə 
A + A1 = B + B1
A-nın qiyməti 1, A1 –in qiyməti 1-dir.
A + A1 = B2 . 1 + 1 = 2
S – Bəzirganların soyulması (situasiya)
Q – Beyrəyin qəhrəmanlığı (funksiya)
Q – Adqoyma (funksiya)
D – Yarış (situasiya), D1, D2, D3
D = D1+ D2 + D3
Elçilik (funksiya)
Evlənmə (funksiya)
Dustaqlıq (ziddiyyətin səbəbi)
Bəzirganların Beyrəyi axtarması (tapşırıq, situasiya)
Dustaqlıqdan qaçma (nəticə)
Beyrək – (+1)
Banıçiçək – (+1)
Qazan xan – (+1)
(+1) + (+1) + (+1) = 3
Şöklü Məlik – (-1)
Yalançı oğlu Yalıncıq – (-1)

---