Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu rüSTƏm kamal «Kİtabi-DƏDƏ qorqud»
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ağ aqça gətürdilər, «puldur» dedim. Qızıl-altun gətürdilər, aldanmadım; Kəlisasm yıqdım, məscid yapdım. Altunı-gümüşi yağmalatdım Anda dəxi «ərəm, bəgəm» deyü ögünmədim. Ögünənləri xoş görmədim. Əlünə girmişkən, mərə kafir, öldür məni, yetür məni! Kəndü əslim-köküm sığmağım yoq! Səni ögməgim yoq! - dedi. Qazan bəg burada bir dəxi soylamış, aydır: Aq qayanın qaplanının erkəgində bir köküm var Ortac qırda sizin keyiklərinüz dur ğurmaya. Aq sazın aslanında bir köküm var, Qaz alaca yundunı durğurmaya, Əzvay qurd ənügi erkəgində bir köküm var, Ağca bəkil tümən qoyunun gəzdirməyə, Ağ sutıqur quşı erkəgində bir köküm var, Ala ördək, qara qazun uçurmaya. Qalın Oğuz elində bir oğlum var, - Uruz adlu; Bir qardaşım var - Qaragünə adlu. Yenidən toğanını dirgürməyələr. Əlünə girmişkən, mərə kafir, öldür məni, yetür məni. Qılıcmdan saparım yoq! Kəndü əslim sımağım yoq! - dedi. Bir dəxi soylamış, aydır: İt kibi gu-gu edən çərkəz xırslı, Küçiçik donuz şülənli, 82 Bir torba saman döşəkli. Yarım kərpic yasdıqlı, Yonma ağac tanrılı. Köpəgim kafir, Oğuzı görərkən səni ögməgim yoq! Andan Öldürərsən, mərə kafir, öldür məni, Öldürməzsən, Qadir qorsa. Öldürəyim, kafir, səni! - dedi. Kafirlər aydır: «Bu bizi ögmədi. Gəlün, buni öldürə- lim!» - dedilər». Ad etnomədəni sistemdə polifunksionallığa malikdir. R.Yakobsonun təbiri ilə desək, “nitq hadisəsidir” [283, 198]. Ənənəvi mədəniyyətdə adqoyma sosial statusun əsas formalarından biridir. Ad alan (ona eyni zamanda at, silah və geyim verilir) qəhrəman assosiallıqdan azad olur. V.N.Toporov yazır: “Ad mədəniyyət impulsudur, insanı işarə kosmosuna daxil edir, ad həm də onun nəticəsidir, çünki mədəniyyət məkanında onun mənaları genişlənir...” [245,126]. Əsas personajların adları-oğuz bəylərinin, ərənlərin-ba hadırların adları dinləyiciləri tarixi retrospektivə daxiletmə vasitəsidir. Klassik eposda personajlar “panteonu” və adlan məhdud olur: Bayındır xan, Qazan xan, Dədə Qorqud, Bamsı Beyrək, Alp Aruz...Bu adlar dinlıyicilərin şüurunda arxaik konnotasiyalarla yükləndi. Epik adın semiotikliyi qəhrəmanın atasının (Dürsə xan oğlu Buğac, Bayborə oğlu Bamsı Beyrək, Qazanbəy oğlu Uruz, Duxa qoca oğlu Dəli Domrul, Qanlı qoca oğlu Qanturalı...) adının şəkilməsi ilə şərtləndirlir. Gənc oğuz bəylərinin hünər göstərib ad alması onların gələcək davranışını və taleyini modelləşdirən mahiyyətdir. Ümumiyyətlə, epik qəhrəmanın adı referentin sosial dəyərini bildirən keyfiyyəti ifadə edir. Məsələn, island eposunda “Beo- vulv” savaşda göstərdiyi gücü, ehtirası (“bear”-ayı, “wolv”- 83
qurd), “Buğac” adı buğaya qalib gəlməsini bildirir. Hər bir adda oğuz bəyliyinin sosial mahiyyəti əksini tapır. Ad alan və yaxud adı olmayan personaj bilavasitə so- sial-asial”, özününkü-ğzgə, diri-ğlü, müsəlman kafir” qarşı durmalarım gerçəkləşdirən oppazisıylarla bağlı olur. Advermə aktınmı özü, hətta sadəcə adla çağırılma “Xristian mədəniy yəti konteksində (...) yeni doğulmuşun ad verildiyi xaçasalma kilsə mərasimi ilə eyniləşdirilirdi. Xalq qavrayışında xaçasa lma ilk növbədə ad vermə idi... [255,90] «Kitabi-Dədə Qorqududa ad vermə \ ad alma mərasimi nin bir diqqətçəkən cəhəti - mifoloji-sakral sferaya mənsub olan personajın - Dədə Qorqudun bu aktda iştirak etməsidir. Ad alan neofıti öymə panegerik janr kimi həmin mərasimə daxildir. «Müdrik qoca», «əcdad» arxetipinin daşıyıcısı, plan Dədə Qorqudun hünər göstərmiş gənc oğuz bəylərini öyməsi, onlara ad verməsi nəticəsində neofit sakral mənalar, sakral dəyərlər dünyasına daxil olur. «Çağırdılar, Dədəm Qorqut gəlür oldı. Oğlan alıb baba sına vardı. Dədəm Qorqut oğlanın babasına soylamış, görə- lim, xanım, nə soylamış - aydır: Hey Dirsə xan, bəglik vergil bu oğlana, Taxt vergil, ərdəmlidir! Boynı uzun bədəvi at vergil, Binər olsun hünərlidir! Ağalıydan tümən qoyun vergil bu oğlana, Şişlik olsun, ərdəmlidir! Qaytabandan qızıl dəvə vergil bu oğlana, Yüklət olsun hünərlidir! Altun başlu ban ev vergil bu oğlana, Kölgə olsun, ərdəmlidir! Çiğin quşlu cübbə don vergil bu oğlana, 84 Geyər olsun, hünərlidir!» Bu öymələrdə at epik bahadırlığm ayrılmaz atributların dan biridir. Ümumiyyətlə, at və igid epik qəhrəmanlıq dünyasında həmişə vəhdətdə təqdim olunur. Qəhrəmanın atının olması artıq onun sakral mənaya, yüksək sosial statusa malik olması deməkdir. (Koroğlu - Qı- rat, Dürat, Bozayğırlı Bamsı Beyrək...) Atlı igid «yuxarı»nm - göylərin təmsilçisi olur» (Georgi Qaçev). Oğuz bəyinin öz atmı öyməsi bu düşüncədən gəlir: «Beyrək dəxi bum ögmüş, görəlim, xanım, necə ögmiş. Aydır:
Açuq-açuq meydana bənzər sənin aluncuğm, Eki şəbçırağa bənzər sənin gözcigəzin. Obrişimə bənzər sənin yelicigin. Eki şəbçırağa bənzər sənin gözcigəzin. Əri muradına yetürər sənin arxacığm. At diməzəm sana, qartaş deyərəm, Qartaşımdan у eg! Başıma iş gəldi, yoldaş deyərəm, yoldaşlıqdan yeg!» Silah, hərbi geyim - savaş qiyafəti mifopoetik «bahadır- lıq mətnbni tamamlayan vacib artefaktlardır. Mif və artefaktın identifıkasıyası qəhrəmanla silahın, atın metonimik eyniləşdirilməsi məqamında baş verir və bu metonimik eyniləşdirmə Qaraca Çobanın öz savaş atributla rını öyməsində də aydın görünür. Altundağı alaca atun nə ögərsən? Ala başlu keçimcə gəlməz mana! Başındığı tulğungam və ögərsən, murdar kafər? Qıztlctq dəgənəgimcə gəlməz mana! Qızılcunı nə ögərsən, mərə kafər! Əgri başlu çokanımca gəlməz manna! Belündə toqsan aqm nə ögərsən, mərə kafər? 85
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|