Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu rüSTƏm kamal «Kİtabi-DƏDƏ qorqud»
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
nal müxtəlifliyinə gəlincə, deməliyik ki, birincisi, bunlar dav ranış elementləridir (ritual davranış kateqoriyasıdır); ikincisi, bütün bu davranış elementləri işarə funksiyasına malikdir. Etiket diskursu ritual diskurs tiplərindən biridir və təsa düfi deyil ki, personajların fatik ünsiyyəti, ritual dialoqları (xə bərləşmə, soylama) bir çox hallarda nitq etiketləri, davranış etiketləri kimi qurulur. Buraya məişət-mərasim tipli dialoqları və «konflikt» xarakterli nitq janrlarını şamil edə bilərik. Yol mifopoetik düşüncədə əsas məkan obrazlarından b- ridir. Yol mifoloji və dini dünya modellərində iki məkan nöqtəsi arasında əlaqəm bildirir, sakral anlayış kimi isə ruhi- mənəvi substansiyanı ifadə edir. Yol sosial-etik planda metaforik mənada («uğurlu yol», «tale», «xoşbəxtlik» mənaları) işlənir, monqol-türk ənənəsin də «yol-həyat-tale» mifoloji assosiasiyalar çevrəsinə daxildir (monqol dilində «yol» dzol \ zol sözü «xoşbəxtlik, uğur», «uğurlu yolçuluq» mənalarını ehtiva edir). Yolaçıxma, yoladüşmə, evdənçıxma epos və ya nağıl qəhrəmanının taleyində ölüm-həyat, əsirlik-azadlıq, ölü-diri qarşıdurmalarını aktuallaşdırır. «Nağılda və eposda hadisə bir çox hallarda qəhrəmanın evdən çıxması ilə başlayır. Qəhrə manın yolu bir növ hekayət zəncirini təşkil edir. Bu, kompo zisiyanın ən qədim formasıdır» [213, 92]. «Kitabi-Dədə Qorqud»da epik nitqin ritual funksiyası yolasalma və qarşılama situasiyası ilə bağlı etiketlərin fəallığını artırır. Yolasalma, qarşılama etiketləri yol xronotopunun tərkib elementləridir [87]. Yola çıxan qəhrəman öz taleyinin, bəxtinin dalınca getmiş olur. Ona görə də yolun əvvəli yolasalma eti ketləri dua-alqış xarakterli olub, performativlər kimi səslənir: «Gördilər ki, namus üçün yenilməz, ayıtdılar: «Oğul, uğurun açıq olsun! Sağ-əsən varub gələsən!» - dedilər»: Atası-anası: «Yort, oğul! Uğurun açuq olsun, sağ-əsən 66 varub gələsən, gələcəgin varsa!» - dedilər. Atasmın-anasınm əlin öpdi. Qaraçuq atına sıçrayub bindi». Eposun məkan semiotikasında «qarşu gəlmək» motivi diqqət çəkir və yol xronotopu ilə, adətən qarşılama situasiyası ilə bağlıdır. «Ordusmın ucına gəldi. Oğlancuğı Əmran bəhadır baba sına qarşu gəldi»; «Xatun aldı gəldi, oğlı yerinə verdi. Həm «oğlın gəldi» deyü Aruza muştladı. Aruz sevindi. Qalm Oğuz bəglər ilə Basata qarşu gəldi»; «Qarşu gəlmək qəhrəmanı (neofiti) qarşılama ritualına daxildir. «Qanlı kafər əlindən qartaşcuğm tartub aldı. Ağ saq- qallu babasına muştçı göndərdi. «Babam manna qarşu gəl- sün!» - dedi». Mifopoetik və sakral mətnlərdə yolun sonunda - qarşı lama aktına «predmetin (ev-məbəd yaxud ev-yad ölkə və s.) və personajın (yolun sonuna çatmış qəhrəman həmişə yolun əvvəlindəkindən daha yüksək statusa malik olur)» statusu yüksəlir [248, 352] Qəhrəmanın yolunun sonu müəyyən mərasimlərlə mü şayiət olunur, ritual nitq janrları ilə tamamlanır. ’'Dədə Qor qud” boylarında qəhrəmanın evə sağ-salamat qayıdışını adə tən muştçular xəbər verir. Qəhrəmanın qayıtması şərəfinə Də də Qorqud gəlib oğuznamə qoşur: «Dədə Qorqud gəlübən, şadlıq çaldı. Bu oğuznaməyİ düzdi-qoşdı, «Bəkil oğlı Əmranın olsun!» - dedi»; «Dədə Qorqud gəlübən şadlıq çaldı. Qazi ərənlər başına gəldigin aydı verdi. Həm Basata alqış verdi...» Bildiyimiz kimi, mədəni qəhrəman əcdad arxetipinin va cib formalarından biridir. Mədəni qəhrəman toplumun sabit liyini və rifahını özündə birləşdirən mifik personajdır, insanlar üçün müxtəlif mədəni predmetlər (mühüm əmək alətləri, od) əldə edir və ya icad edir, onlara ovçuluq sənətini öyrədir, öz 67
varisləri iiçün ədalətli qanunlar və ya sosial təsisatlar yaradır. Bayındır xan və Qazan xan «mədəni qəhrəman»a xas olan bir sıra atributları və funksiyaları özündə ehtiva edir: yurd quruculuğu (ağban evlərin, çadırların, otaqların tikilmə si, müəyyən ritualların keçirilməsi və s.), ov-döyüş təşkilatçı lığı, sakral hakimiyyətin daşıyıcısı kimi və s. Mədəni qəhrəman arxetipi fərqli folklor janrlarında fərqli təkamül yolları keçmişdir. Bayındır xan obrazı epik ənənə (oğuznamə) çərçivəsində əcdad arxetipinin təkamül nəticəsi də ola bilir. Xanlar xanı Bayındır xan obrazı mifik yiyə obrazına da yaxındır (Sibir şaman ənənəsində tayqa yiyəsi səxavətli qoca kimi təsəvvür olunur). Onun «qocalığı» və «xanlar xanı» titulu türk sakral dü şüncəsindən irəli gəlir. (Maraqlıdır: Sibirdə, məsələn, şorlu- larda ovçuluq təsərrüfatlarına (artellərə) adətən qocalar rəh bərlik edirlər və onlara «uluq kiji» - «böyük adam» deyirlər). Salur Qazanın, Bayındır xanın «qara yer üzərinə ağban evləri, otaqları tikdirməsi» yaradılış aktına bərabər olur, kos- moqonik akt kimi təqdim olunur: «Bir gün Qamğan oğlı xan Bayındır yerindən turmuşdı. Şanu günligi yer yüzinə dikdirmişdi»; «Bir gün Ulaş oğlı Qazan bəg yerindən turmışdı. Qara yerin üzərinə otaxlar tikdirmişdi»; «Qamğan oğlı xan Bayındır yerindən turmışdı. Ağban evini qara yerin üzərinə dikdirmişdi»; «Toqsan başlu ban evlərin qara yerin üzərinə dikdirmiş di» və s. A.Hacıyev yazır: «Yurd quruculuğunu əks etdirən bu cümlələr və eləcə də boyların məzmununda təsvir olunmuş yaşayış tərzi belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, konkret sərhəd daxilində yayı yaylaqlayan, qışı qışlaqlayan köçəri 68
çadır» adlandırılan bu yurdlar alaçıq kimi qurulub sökülür, lazımi məqamda gah qırxı, gah doxsam ucaldır» [47 17]. Bayandır xanın, Salur Qazanın ala seyvanlı, ipək xalçalı ağban evləri «oğuz dünyasının mərkəzi olur», yəni metonimik baxımdan Qalın Oğuz elini ifadə edir. Oğuz epik-ritual xrono- topun təşkili yurd quruculuğundan başlayır. Bir tərəfdən, ağban evlərin (otaqların və çadırların) tikil məsi epik dünyanın yaradılmasını bildirirsə, digər tərəfdən, sosial strukturun təşkili də bu hadisə ilə şərtlənir. Ona görə də kafirlərin Salur Qazanın evini talan etməsi oğuz kosmosunun və dünya nizamının pozulması kimi düşü nülür. Bu kosmosun pozulması Qazan xana «qara vaqiəli» yuxusunda əyan olur: «Göydən ildırım ağban evim üzərinə saqır gördüm. Düm qara pusaraq ordımm üzərinə tökülü gördüm». Bayandır xanın ziyafətlərini fatik ünsiyyətin baş verdiyi «mikroxronotop»dur. İç Oğuz, Dış Oğuz bəyləri Bayındır xa nın söhbətinə gəlirlər, Salur Qazanın divanına toplaşırlar. Bə- kil ildə bir dəfə Bayındır xanın söhbətinə qatılır. Bütün «nitq hadisələri» məhz burada baş verir. Burada hər kəsin yeri «rüt bəsinə», sosial nüfuzuna və göstərdikləri hünərə görə müəy yən olunur. Epik ziyafətin ritual səciyyəli olması təsvir detallarında da özünü göstərir: «Bu gün Ulaş oğlı Qazan bəg yerindən turmışdı. Qara yerin üzərinə otaxlarm tikdirmişdi. Bin yerdə ipək xalıçəsi döşətmiş idi. Ala say van gög yüzinə asanmışdı. Toqsan tümən gənc oğuz qurılmışdı. Altun ayaq sürahilər dizilmişdi. Toquz qara gözli, örmə saçlı, əlləri biləgindən qmalı, parmaqları ni- garlı, boğazlan birər qanş kafər qızlan al şərabı altun ayağla Qalın Oğuz bəglərinə gəzdirərlərdi. Hər birindən Ulaş oğlı 69
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|