Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kamran Ялийев _____________________________________
- ________________ Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbiyyatşünaslar
- Dördüncü mərhələ
________________ Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbiyyatşünaslar 5 Bu təşəbbüslər ilk növbədə ədəbi məclisləri reallaşdırdı. Qubada, Şamaxıda, Gəncədə, Şuşada, Ordubadda, Lənkəranda – Azər- baycanın, demək olar ki, hər bölgəsində X1X əsrin sayılıb seçilən şairləri ədəbi məclis formasında bir araya gəldilər. Həmin məclis- lərdə oxunan, müzakirə edilən şeirlərin qüvvətli, yaxud zəifliyin- dən asılı olmayaraq, fikir inkişafına güclü təkan verildi. Məclislə- rarasıü ünsiyyət formaları, xüsusilə məktublaşmalar və nəzirə yaradıcılığı fikir inkişafının sərhədlərini daha da genişləndirdi. Birinci mərhələdə həmrəyliyin başqa bir reallıq faktı dra- maturgiyanın yaranmasına söykənən teatr tamaşaları idi. Teatr ziyalı düşüncəsini, ziyalı fikrini xeyli dərəcədə kütləviləşdirdi və bu fikirlərin xalq nümayəndələrinə çatdırılmasının yeni və canlı forması kimi vətəndaşlıq hüququ qazandı. Görkəmli alimin təqdimatında o dövr Azərbaycan ziyalı- larının qabaqcıl nümayəndələri olan Abbasqulu Ağa Bakıxa- nov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə Kazımbəy ədəbiyyat və dilçilik tarixinin sərhədlərindən çıxarılaraq milli ideyanın real- lığa çevrilməsi yolunda əvəzsiz şəxsiyyət statusu qazanırlar. Həmçinin «Türk-tatar dilinin qrammatikası» kitabının müəllifi Mirzə Kazımbəyin adının ilk dəfə ədəbi-elmi və fəlsəfi-tarixi müstəvidə Azərbaycan yazıçıları ilə bir sırada çəkilməsi milli ideyanın ana dilindən təcrid edilmiş şəkildə formalaşmasının qeyri-mümkünlüyü barədə müddəaya işarədir. 1875-ci ildən XX əsrin əvvəlinə qədərki ikinci mərhələ- nin əsas istiqamətlərini dini-mistik poeziyaya qarşı atılan ad- dımlar və elmi nailiyyətlərlə tanışlıq təşkil edir. Müsahibədən aydın olur ki, həmin nailiyyətlərin əsasında Həsən bəy Zərdabi tərəfindən təsis edilmiş «Əkinçi» qəzeti ilə başlayan mətbuat marafonunun genişlənməsi və yeni tipli məktəblərin açılması kimi mütərəqqi əməllər dayanmış, bunlar da öz növbəsində milli təfəkkürün inkişafına güclü təkan vermişdir. Kamran Ялийев _____________________________________ 6 Müsahibədə ikinci mərhələnin başlanğıc faktı və hərəkət- verici qüvvəsi olan «Əkinçi» qəzetinin əhəmiyyəti yüksək sə- viyyədən dəyərləndirilir: «Maarifçilik ideyasının daşıyıcısı ki- mi «Əkinçi» qəzeti sayca çox olmayan Azərbaycan ziyalıların- da milli mənlik şüurunun formalaşmasının təməlini qoymaqla tarixi rol oynamışdır». Beləliklə, Azərbaycan milli ideyasının formalaşmasında həmrəylikdən (ədəbi məclis və teatrdan!) mətbuata doğru hərəkət həm birinci mərhələdən ikinci mərhə- ləyə keçidin təbiiliyini şərtləndirir, həm də milli ideya anlayışı- nın tarixi kateqoriya olmasını təsdiq edir». Türk mədəniyyəti ənənələrinin milli mənlik şüurunun tərkib hissəsinə çevrilməsi və «müsəlman milləti» anlayışı ilə yanaşı M.Şahtaxtinski tərəfindən «Azərbaycan türkləri» termininin döv- riyyəyə çıxarılması milli ideyanın gerçəkləşməsi yolunda mühüm addım olmuşdur. Nəcəf bəy Vəzirov, Sultan Məcid Qənizadə, Nəriman Nərimanov, Mirzə Ələkbər Sabir, Ömər Faiq Neman- zadə, Cəlil Məmmədquluzadə məhz bu dövrün yetişdirdiyi maa- rifçi şəxsiyyətlər idilər. Təadüfi deyil ki, onların əksəriyyəti Azər- baycandan kənarda təhsil almış və qabaqcıl ideyalara yiyələn- mişlər. Azərbaycan milli ideyasının inkişafında ikinci mərhələnin uğurla başa çatmasının hərəkətverici qüvvələri də məhz mütərəqqi fikir cərəyanlarına söykənən həmin ziyalılar idi. Müsahibə-tədqiqatdan aydın olur ki, milli ideyanın inki- şafında üçüncü mərhələ 1905-1907-ci illər inqilabından 1918- ci ilin mayınadək olan illərə aiddir və bu mərhələdə siyasi par- tiyalar yaranır, mətbuat orqanları isə kütləvi xarakter alır. Hər iki istiqamət – həm siyasi partiyaların təşəkkülü, həm də mət- buatın kütləviləşməsi ədəbi-bədii, elmi-fəlsəfi mübahisələri açıq müstəviyə keçirir. Beləliklə, zənginləşən polemik ruh hər şeyi üstələyir və milli ideyalarla demokratik dəyərlərin qovuşu- ğu üçüncü mərhələnin əsas xarakterinə çevrilir. ________________ Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbiyyatşünaslar 7 Akademik Ramiz Mehdiyev Azərbaycan milli ideyasının inkişafında üçüncü mərhələni səciyyələndirərkən mətbuatın rolu- nu belə dəyərləndirir: «Həyat» və «İrşad» qəzetlərinin və «Füyu- zat» jurnalının nəşri milli ideologiyanın yaranmasına, dövlətçilik təfəkkürünün və milli azadlıq ideyasının formalaşmasına təkan verir». Əslində sovet dönəmində milli ideya barədə tam və ob- yektiv təsəvvür yaranmaması məhz bu mərhələnin qeyri-obyektiv şərhi ilə də bağlı olmuşdur. Reallıq isə belədir ki, həmin mətbuat orqanları, xüsusilə də «Füyuzat»ın baş redaktoru Əli bəy Hü- seynzadə Azərbaycan milli-siyasi həyatında fəlsəfi cərəyanların oyanışına təkan vermişdi: elmi-nəzəri təhlillər aparmış, Avropa ilə bağlı bədii fikri istiqamətləndirmiş, bədii tərcümənin əhəmiy- yətinə və roluna dəyər vermiş, elitar düşüncə sisteminin üstün- lüyünə haqq qazandırmışdır. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan milli ideyasının istiqamətlərini özü üçün tam yəqinləşdirən Ə.Hüseyn- zadə «Füyuzat» jurnalını bu istiqamətin ana kitabı hesab etmiş və jurnalın bütün saylarını ardıcıl səhifələtmişdir. Milli ideyanın tarixi kateqoriya olması üçüncü mərhələdə mətbuatın fikir plüralizminə geniş nəfəs verməsi ilə səciyyələnir. Şübhəsiz, milli ideya ilə bağlı ideoloji konsepsiyanın təşəkkülü də həmin fikir plüralizminə bağlıdır. Heç kəsə qəribə gəlməməlidir ki, üçüncü mərhələni hədəfə doğru aparan ən mühüm vasitə publisistikanın janrları olmuşdur. Amma bütün bunlara baxma- yaraq, hədəf hələ də gözlənilən hədəf deyildi: «Azərbaycan elitası milli ideyanın son məqsədi kimi Rusiya imperiyasının tərkibində milli ərazi muxtariyyəti yaradılması uğrunda mübarizə yolunu seçir». Başqa sözlə, bu mərhələni milli ideyanın reallaşması yo- lunda ƏRƏFƏ də hesab etmək olar. Dördüncü mərhələ 1918-ci il mayın axırlarından 1920-ci il aprelin sonuna qədər olan dövrü əhatə edir və müsahibədə göstərildiyi kimi, tarixdə ilk dəfə Azərbaycan milli ideyasının Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|