Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ________________ Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbiyyatşünaslar
- Kamran Ялийев _____________________________________
________________ Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbiyyatşünaslar 17 Yenə tam aydın olur ki, M.Cəlal, M.F.Axundov bədii ir- sindən danışarkən əyani faktlara istinad edir. Onun dediyi hər hansı bir cümlə real əsasa malikdir. Bu əsasla birgə o, həyat ha- disələrinə istinadən yaradılmış təbii əsərlərə üstünlük verdiyini bütün çılpaqlığı ilə ifadə etmişdir. Və yaxud da Ə.Haqverdiyevə həsr olunmuş “Böyük ədib” məqaləsində oxuyuruq: “Haqverdiyevin hekayəyə gətir- diyi ən mühüm şey həyat həqiqətidir. Haqverdiyev həqiqətin gözünə dik baxan, həyati hadisələri cəsarətlə qələmə alan, özü- nün və xalqının nöqsanlarına ayıq baxan, tənqiddən qorxmayan yazıçılardandır”. Göründüyü kimi burada da həyat həqiqəti məsələsinə tam üstünlük vermişdir. Bütövlükdə bunlar isə tam aydınlığı ilə sü- but edir ki, Mir Cəlal ədəbi tənqiddə və ədəbiyyatşünaslıq fik- rində realizmin tərəfdarı idi. Mir Cəlal Paşayev geniş erudisiyaya malik tədqiqatçı idi. Onun ədəbi məsələlərə münasibəti obyektiv və prinsipial xa- rakter daşıyırdı. M.Cəlalın klassik irsə münasibəti bu həqiqətlə- ri bütün aydınlığı ilə təsdiq edə bilər. Belə bir məlum cəhət vardır ki, Azərbaycan ədəbiyyatşü- nasları bütün dövrlərdə Nizami Gəncəvi yaradıcılığına müraci- ət etmiş, bu böyük və klassik irsin bir çox xüsusiyyətlərini araşdırmışlar. Hətta müəyyən dövrlərdə Nizami Gəncəvi yara- dıcılığından məqalələr və kitablar yazmaq bir növ yarış xarak- teri almışdır. Bu mənada M.Cəlalın müxtəlif vaxtlarda Nizami- yə həsr etdiyi məqalələr bu gün də öz elmi əhəmiyyətini saxla- maqdadır. Onun 1939-cu ildə qələmə aldığı «Nizaminin müs- bət surətləri haqqında» və 1947-ci ildə yazdığı “Əsrlərdən gə- lən dostluq səsi” məqalələri ədibin bir ədəbiyyatşünas kimi ya- radıcılığının mühüm cəhətlərini öyrənməyə imkan verir. Hər şeydən qabaq bu məqalələr Mir Cəlalın geniş biliyə ma- Kamran Ялийев _____________________________________ 18 lik olduğunu göstərir. Onun Şərq ədəbiyyatına, Şərq mədəniy- yətinə, Şərq poetikasına bələdliyindən xəbər verir. Bunun təsdiqi üçün ədibin Nizamini Firdovsi ilə müqayisə etməsinə diqqət yetir- mək kifayətdir. O yazır: “Şahnamə”də Bəhram, dörd böyük şah nəslindən olan əlliyə qədər adamın sərgüzəşti əsasında yazılmışdır. Nizami isə “Yeddi gözəl” əsərini ancaq Bəhrama həsr etmişdir”. Yaxud: “Əgər Firdovsidə Bəhram İran tarixi, milli xüsu- siyyət çərçivəsində verilmişdirsə, Nizamidə bu obraz ən çox ümumi, bəşəri bir sima olmuşdur”. Biz nümunələrin sayını artırmadan da belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, Mir Cəlal bir tənqidçi və ədəbiyyatşünas kimi ədəbi faktlara daha çox üstünlük verirdi. O, müəyyən məsələlə- rin təhlili zamanı bədii əsərin və yaxud da bədii yaradıcılığın öz faktlarından çıxış edirdi. Uydurmağa çalışmır və bir növ bədii yaradıcılıqda olduğu kimi ədəbiyyatşünaslıq işində də realist idi. Digər tərəfdən yuxarıdakı müqayisələr də göstərir ki, M.Cəlal ümumiləşməyə doğru gedən və ümumiləşən obrazları yaratmaq istəyən yazıçılara daha çox üstünlük verirdi. Bu mə- nada Nizaminin Bəhram obrazındakı bəşəriliyin seçilib qabar- dılması heç də təsadüf deyildir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, M.Cəlal müasir yazıçılara da bu etalonla yanaşırdı və deməli, sənətin əsas prinsiplərindən biri kimi ona üstünlük verirdi. Məsələn, S.Vurğun haqqında aşağıdakı sözləri yazmışdır: “Vurğun şeirində xarakter xüsusiy- yətlərdən biri də, yeri gələndə, qüvvətli, ümumiləşdirici fikir- lər, mülahizələr yeritməkdir. Şair bunu həm özünün, həm də müəyyən qəhrəmanlarının dilindən deyir: Məhəbbət böyükdür əzəldən bəri, Həyat aşiqidir eşqi bilənlər, Anar həsrət ilə keçən günləri, Sevib yaşayanlar, sevib ölənlər... ________________ Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbiyyatşünaslar 19 Belə bir ümumi hökm, aforizim halında deyilmiş parça həmin mətndən kənarda, müstəqil halında da qüvvəsini, məna- sını saxlayır. Doğrudur, bəzən mücərrəd görünür, ancaq məna- sını itirmir, boş söz deyildir. Vurğun mütəfəkkir bir şairdir. O yalnız qəlbin müğənnisi deyil, həm də böyük fikirlərin, ideya- ların carçısıdır”. Göründüyü kimi, M.Cəlalın ədəbiyyatşünaslıq kredosu- nun mühüm prinsiplərindən biri bəşəriliyə, yüksək ideyalara meyllə izah olunmalıdır. Məhz buna görə də ədəbiyyatşünas alim yenə Nizami Gəncəvinin Bəhram obrazı barədə bu sözləri yazmışdır: “Şair, Bəhramın simasında ideal bir hökmdar, onun sayəsində ideal bir ictimai həyat yaratmışdır.” M.Cəlal N.Gəncəvi yaradıcılığını tədqiq edərkən onun yaradıcılıq sirlərini aşkarlamağa səy göstərir. Bir növ böyük mütəfəkkir şairin yaradıcılıq laboratoriyasına nüfuz edir. Biz elmi ədəbiyyatda az-az təsadüf etmirik ki, bir çox tənqidçilər bədii materialın zahiri tərəflərinə daha çox diqqət yetirərək, öz nəticələrini də bunlara əsasən müəyyənləşdirirlər. Bu isə səhv nəticələr çıxarmağa daha çox imkan verir. Onların əksinə olaraq M.Cəlal hadisələrin mahiyyətinə daha dərindən varmağa və həqiqəti meydana çıxarmağa daha çox səy göstərir. Bu mənada o həm müasirlərinə, həm də bugünkü xələflərinə örnək ola bilər. Məsələn, o, Bəhram haqqında yazır: “Bəhramı oxucuya sevdi- rən, əlbəttə, onun şahlığı, taxt-tacı deyildir. Nizaminin yaratdığı bədii aləmdə Bəhramı camaata, rəiyyətə sevdirən nə idisə, oxu- culara da sevdirən o surətdir. Bəhramın məhəbbəti, ədaləti həyat eşqidir. Bu hisləri böyük şair çox zəngin boyalarla, çox təbii və inandırıcı bir qələm ilə vermişdir. Bu hislər Bəhramın şahlığının da, dövlətinin də, qələbəsinin də, həyatının da baisidir”. Fitnə haqqında da deyilən mülahizələr müasir səslənir: “Fitnə kəniz olsa da, bir qədər məğrur qızdır. Mənliyini yüksək Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|