Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

Dədə Qorqud ● 2015/I                                                                                                                                                                     6 
 
 
Tul tulara girdigim / Tuladarı, doxarlıyı qodığım / Yağı yordı əlümdə qıl 
kişlim, ayğır malı /Ayğır verüb alduğım, tozlu qatı yayım (10, 63) . 
Mətnlə bağlı qeydlərdə onlar Tul tulara girdigim/ Tuladarı, doxarlıyı qo-
dığım şəklində oxuduqları misralara belə bir şərh vermişlər: “Bu misralar “Dədə 
Qorqud  kitabı”nın  çətin  oxunan  və  dəqiq  anlaşılmayan  yerlərindəndir...  Bizcə, 
burada tul ərəbcə “uzun”, to türk mənşəli tovlamaq feilinin kökü, Tuladarı, do-
xarlıyı  godığım  isə  ov  itlərini  saxlayanları,  şahin  (qızılquş)  quşlu  ovçuları  qov-
duğum deməkdir ” (10, 238). 
T.Tekin  soylamanın  ilk  iki  misrasını  belə  oxumuş  və  izah  etmişdir:  Tol 
tolada girdüğüm tola deri / Doharlayı koduğum yağı yurdı “Çuval gibi dolata-
rak  içine  girdiğim  ham  deri  /  İhtiyarlayıp  kaldığım  yağı  yurdı”  (30,  152)  .  Bu 
oxunuş  variantında  da  sözlərin  yazılış  şəkillərinə  kifayət  qədər  diqqət  yetiril-
məmiş, mətnə təsadüfi səs oxşarlığı olan sözlərin məntiqi ilə yanaşılmışdır. 
S.Tezcan soylamanın ilk misralarını “Dədə Qorqud kitabı”nın bu günə qə-
dər çözülməmiş  və oxunması ən çox çətinlik  yaradan qismi olaraq dəyərləndir-
miş, qüsurlu saydığı misraları aşağıdakı şəkildə rekonstruksiya etmişdir: 
Tul tulaz girdigüm toŋuz damı / Duhar gibi koduğum yağı yurdı / Elüm-
de fil dişlüm. Arğımak ayğır verüb alduğum (32,183). 
Bu  oxunuş  variantında  soylamanın  ümumi  məzmunu,  misraların  bir-biri 
ilə məntiqi bağlılığı diqqətə alınmamış, duhar sözünə izah verilməmişdir. Mətnə 
edilmiş düzəlişlərin, rekonstruksiya edilmiş sözlərin, demək olar ki, heç birisinin 
sonrakı misralarla məna əlaqəsi yoxdur. 
Bu mətn parçası haqqında bir çox başqa tədqiqatçılar da fikir söyləmişlər. 
Aşağıda bunların bəzilərinin qısa xülasəsini verməklə kifayətlənirik: 
Osman F. Sertkaya: Tul tul ere g(e)rdüğüm / Tul er eri düherleyü kovdu-
ğum  /  (Duherleyü  kovduğum)  /  Yağı  yurdı  ilümde  /  Ayğır  malı  kıl  kişlüm 
“(Benim) taraf taraf (saf saf) ere gerdiğüm / Karşı taraftaki er(kek) eri takip etti-
ğim / (Duha ~ Doha er gibi takip ettiğim) / Düşman yurdı halini alan ülkemde / 
Aygır kıllarından yapılmış kıl okluklum (okluğu olan)” (29, 155-156). 
Aysu  Ata:  Tul  tulara  girdüğüm  tulaz  evi  /  Duharlayı  koduğum  yağı 
yurdı  “Yaşlı  (ve)  aciz  girdiğim  acizler  evi  /  Aşağılayarak  bıraktığım  düşman 
yurdı” (2, 34). 
Dursun  Yıldırım:  Tovıl  tolada  gerdügüm  /  Tola  deri  [katı  yayum] /  Do-
huzlay[uban]  [veya  dohurlayuban]  koduğum  /  Bağı[n]  yordı  [katı  yayum] 
“Davul  doladarak  gerdiğim/  İşlenmiş  /  dokunmuş  deri  [katı  yayım]  /Dokuz  kat 
sarıp koduğum / bağını çözdü [katı yayım]” (35, 1974-1979) . 
Sadettin Özçelik 1-ci misranın oxunuşunun mümkün olmadığını bildirərək 
2-ci misranı Duharlıyı koduğum yağı yurdı “Duharlıyı bıraktığım (kaybettiğim) 
düşman  yurdı”  şəklində  şərh  etmişdir  (22,  166).  Tədqiqatçı  burada  Beyrəyin 
Ağqoyunluların  Duharlu  tayfasına  mənsub  yoldaşlarından  birini  xatırlaması 
ehtimalı  üzərində  durur.  Daha  sonra  S.Özçelik  ayrıca  bir  məqalə  ilə  bu  məsələ 

---

Dədə Qorqud ● 2015/I                                                                                                                                                                     7 
 
 
üzərinə yenidən dönməyə ehtiyac duymuş, ilk iki misranı Tul tulada girdügüm, 
tulad[a] eri duharlayı koduğum yağı yurdı “Uzun zaman zindana girdiğim, zin-
danda  savaşçıları  sayarak  bıraktığım  düşman  yurdu”  şəklində  oxumuşdur  (24, 
151). 
M.S.Kaçalin:  Dul  dulaz  [perişan]  (?)  girdiğim  domuz  damı  /  Duhar  (?) 
gibi  (?)  koyduğum  yağı  yurdu  /  Elimde  fil  dişlim  /  Argımak  [saf  kan]  aygır 
verip aldığım / Ak tozlu [kabzalı] katı [sert] yayım (15, 69). 
Göründüyü kimi, bu günə qədər soylamanın misralarının mənasının müəy-
yənləşdirilməməsində  düzgün  oxunuş  variantlarının  seçilməməsi  və  sözlərin 
misralarda yanlış şəkildə yerləşdirilməsi əhəmiyyətli rol oynamışdır. 
Drezden  nüsxəsində  soylamanın  ilk  misrasının  yazılış  şəkli  aşağıdakı  ki-
midir: 
لﻮط
 
هرﻻﻮط
 
ﻢﮑﯾدﺮﮐ
.  Fikrimizcə,  misradakı  ilk  söz لﻮط  [tol]  “uc,  künc”  kimi 
oxunmalıdır.  Tol  sözü  türk  dilinin  dialektlərində  “tarlanın  kənarı,  ucu”‚  altay-
cada  “künc”  mənalarında  işlənməkdədir:  Ol  tolına  kap  bo  tolına  kap  bolbadı 
“[Pişik siçanı] evin o küncündə, bu küncündə tutmağa çalışdı, amma bacara bil-
mədi” (5, 136). Altaycada bu kökdən yaranmış tolık // toluk sözü “evin küncü” 
mənasındadır  (5,  255;  25,  III,1,1196;  21,152).  Etimoloji  cəhətdən  tol  sözünün 
to-  /  tu-  “kəsmək,  qarşısını  almaq;  əngəl  yaratmaq”  feilindən  yaranmasını  dü-
şünmək mümkündür: Kögmən yolı bir ermiş tumiş // tomış teyin eşidip bu yolun 
yorısar yararmaçı tedim “Kögmən yolı bir imiş‚ (onun da) qarşısı kəsilmiş deyə 
eşidib “Bu yolla yürüsək yaxşı olmayacak” dedim” (Tonyukuk‚ 23) (31,10-11). 
Eyni abidədə bu kökdən yaranmış tuğ / toğ “əngəl, maneə” sözü də işlənməkdə-
dir [31, 13]. Əksərən tu- şəklində oxunmuş bu sözün arxetipini bəzi tədqiqatçılar 
(məs.: G.Clauson) to- kimi müəyyənləşdirmişlər. Fikrimizcə, bu fikir tarixi həqi-
qətə  daha  çox  uyğundur.  هرﻻﻮط  yazılışını  isə  iki  şəkildə  qiymətləndirmək 
mümkündür: 1. Sözün yazılışında ra hissəciyi artıqdır; katibin gözü sonrakı mis-
rada  işlənən  tolararı  yazılış  şəklinə  sataşmış  və  avtomatik  olaraq  onu  təkrarla-
mışdır.  Ra  hissəciyini  mətndən  çıxardıqda  misra  tol  tola  gərdigüm  şəklinə 
düşür. 2. Tolara şəklində yazılan sözdə elif hərfi yanlışlıqla yer almışdır; sözün 
yazılışı  هﺮﻟﻮط  və  ya  هﺮﯿﻟﻮط  şəklində  olmalı  və  -ra  hissəciyi  “-ına,  -  -a  doğru” 
mənasında  başa  düşülməlidir.  -ra  (-rə)  şəkilçisinə  eyni  mənada  “Dədə  Qorqud 
kitabı”nda və XIV- XVI əsrlərə aid bir çox abidələrdə rastlanmaqdadır: Deli beğ 
diledi ki Dedeyi depere çala (Dede  Korkut, XIV); Kanat ile yüzüre anı uram // 
Kıynağım ile gözünü çıkaram (Mantık- ut- Tayr, XIV); Resul Hazreti höcresine 
girdi,  dişi  keseğin,  kim  kafirler  ağzıra  urdukları  vaktın  sındı  idi...  (Tuhfet-  ül- 
Letaif,  XV);  Kılıcım  çıkardım,  saldım  boynura,  fil-  hal  başı  kesildi,  ardında 
düştü (Cinan-ül-Cenan, XV); Bir kul kamçı ile birkaç kez başıra urdu (Tezkiret-
ül-Evliya  Tercümesi,  XV);  Ardınca  bir  kimse  kodu  kim  kayış  ile  ardından 
eŋsere  urdu  giderken  (Tarihi  -  Ibni  Kesir  Tercümesi,  XV);  Ebubekri  yüzüre  ve 
karnıra  urup  belirsiz  eylediler(Tarihi  -  Ibni  Kesir  Tercümesi,  XV);  Ki  bir  bi-

---