Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2015/I
Dədə Qorqud ● 2015/I 29 giz istilasından qaçaraq, Anadoluya pənah aparmaları nəticəsində Anadolu tə- səvvüf ədəbiyyatı yaranmış və Yunus Əmrə kimi bir dahinin yetişməsini təmin etmişdir. Orta Asiyadan Anadoluya doğru mədəniyyət axımının yazılı olmaqdan çox sözlü ənənəylə olduğu və xüsusən epik ədəbiyyatın və aşıq ənənəsinin günü- müzə qədər əlaqəsini davam etdirdiyini deyə bilərik. Türkmənistanda yaranan "Yusup-Əhməd" (Bozoğlan) dastanının, Ağrıdan topladığımız "Yusif şah" adlı bir variantı bu mədəniyyət axınının ən tipik nümunələrindən biridir. Hər nə qədər mövzu epik xüsusiyyətlərini itirsə də, na- ğıla çevrilsə də, mövzuya Anadoluda rast gəlinməsi mühüm bir əhəmiyyətə ma- likdir. 8 Bu münasibət daim qarşılıqlı olmuş, Orta Asiya mənşəli bir çox mövzu Anadoluya necə gəlibsə, Anadolu mənşəli mövzular da cənubi mədəniyyət yolu ilə Orta Asiyaya getmişdir. Çingiz istilası zamanı Anadoludan türkmənlərin zorla Orta Asiyaya apa- rıldığı yazılı mənbələrdə qeyd edilmişdir. Kazanda tapdığım yeni bir Oğuznamə əlyazmasında bu məsələ açıq bir şəkildə izah edilir. Əlyazmanın 86-cı vərəqində bu məsələ haqqında qeyd edilir: “… ol vakt kim kagan-ı a’zam ve hakan-ı ekrem (86-b) Cengiz Han ki barıp Rum vilayetin aldı, ol vaktde Rumnıñ hanları Türkmandın olurdı. Kayı Han evladıdın ve Afşar Han evladıdın. Ve Kün ve Ay ve Yılduz oglanları temam Rum vilayetinde irdiler. Ve Cengiz Rum vilayetin alandın soñ kırk miñ ivili Bozok ilindin köçürüp Horasaña yiberdi. Ve Toylu Han diken oglanı iline serdar kıldı. Ve Toylu Han Türkmanlarnı kiltürüp Tebrizdin ta Esterabad Mervşah- cihan gaça olturguzdı. Ve bir niçe vaktdin soñ Cengiz vilayetlerni alıp kaytıp kiçürüp birgen illerniñ evileriniñ üstidin kilür irdi kim aydı: Bular ni il tururlar? Oglı arz eyledi kim: Bular Rum vilayetidin köçürgan ilatıñız tururlar. Ve Kayı ve Bayat halkından bolurlar. Cengiz Han oglıga ve ümeralarıga aytdı kim: Bular köp ulug il ikenler ve bularga Hızr ili nazar kılgan turur. Ve bularnıñ atlarını Hızr ili koyduñ. Ve mundın soñ Hızr ili diyülsünler. Ve Kayı ilindin kiçkendin soñ Afşar ve Kazal ilatına dahil oldı. Ve Cengiz Han sordı kim: Anlar kaysı ilat tururlar? (87-a) Oglı cevap birdi kim: Bular hem Rumdın köçürganıñız Afşar ve Kazal ili tururlar. Ve Han aytdı kim: Bulırga hem andag bolsa bir yahşı at koyalı kim Türkman halkı taharrübli bolurlar ve bizdin yaman körürler. Ve onlarga Hızr ili at koyup irdük ve bularga Ali ili at koyduñ. Ve her kim bu illerga koşulsa bitgay ve kim bu illerden ayrılsa yitgay…” Anadolu-Orta Asiya istiqamətində bu cür köçlər məhz XVI əsrdə də da- vam etmiş və İran Səfəvi sülaləsinin formalaşmasında Anadoludan gedən bu zümrələrin çox böyük rolu olmuşdur. Bu gedən zümrə arasında ələvi-bəktaşi 8 Fikret Türkmen, Anadolu’da Türkmen Destanı Yusup-Ahmet’in Bir Varyantı, Ege Üniversitesi TDEA Dergisi, S. 5, İzmir 1989, s. 1-5. Dədə Qorqud ● 2015/I 30 şairlərinin olduğu və Şah İsmayıl Xətainin öz ətrafında bir məktəb yaratdığı da məlumdur. Anadolu mənşəli başqa bir misal da Qaracaoğlanla bağlıdır. XVII əsrdə Anadoluda yaşayan Qaracaoğlanın həyatı Türkmənistanda bir dastana mövzu ol- muş, ancaq erkən yazıya alındığı üçün tamamlanmamışdır. Bundan başqa, Qara- caoğlanın şeirləri baxşılar tərəfindən də mənimsənilib söylənmişdir 9 . Daha əv- vəl İlhan Başgöz tərəfindən dərc olunan Türkmənistan Elmlər Akademiyası Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Kitabxanasında 793-B nömrədə qeydiyyatlı, Molla Niyazın 1330 (1911-12) tarixində yazıya köçürdüyü "Qaracaoğlan Dessanı" hə- min illərdə üzü köçürülərək Kazana qədər gedib çıxmışdır 10 . Bütün bu məsələlərə bir də qədim ozanların, baxşılarn şeirlərini və Ana- dolu aşıqlarının nümunələrini əlavə etdiyimiz zaman sözlü mədəniyyətin bu iki region arasında necə bir yol izlədiyi və canlılığını qoruduğunu görürük. Məlum olduğu kimi, islamdan əvvəlki aşıqlar müqəddəs qəbul edilir, on- dakı xüsusiyyətlərin ilahi bir səciyyədən qaynaqlandığına inanılırdı. Onlar həm şair, həm bəstəkar, həm icraçı, həm də kahin və təbib idilər. İslam mədəniyyəti dairəsinə daxil olanda yeni sistemin qaydalarına görə əvvəllər bir nəfərdə topla- nan yuxarıdakı xüsusiyyətlər ayrı-ayrı şəxslərin üzərinə yükləndi. Həmçinin şa- manist düşüncənin qəbul etdiyi müqəddəslik, yeni dinin, yəni islamın da qəbul edə biləcəyi şəklə salınmalı idi. Məsələn, ozandakı müqəddəsliyin davam etdi- rilməsi ancaq islami dəyərlərə görə yenidən nizamlama ilə mümkün idi. Ana- doluda XV əsrdən sonra aşıq adını alan bu sənətkarlar müqəddəsliklərini yeni rəngdə və formada davam etdirdilər. Ozanın müqəddəsliyini bir yuxu motivi əla- və edərək islamlaşdırdılar. Aşığın yuxusunda islamın qəbul etdiyi müqəddəs adamların əlindən bir badə içərək bu inancı davam etdirməsini qeyd etdilər. Həm də müxtəlif inanc və məzhəblərə görə badə verən müqəddəs şəxslər dəyiş- dirilərək, yəni öz sosial mühitinə uyğunlaşdırılaraq, bu iş həyata keçirildi. Məsə- lən, ələvi-bəktaşi mühitində badə həzrət Əli və ya Hacı Bektaş Vəli tərəfindən, sünni mühitlərdə isə Xızır, Dərviş və s. şəxslər tərəfindən içirilirdi. Əslində bu badə ozandakı "müqəddəs öz"ün yeni şərtlərə uyğunluğundan başqa bir şey de- yildi. Bugün Anadolu aşıq ənənəsində badəli aşıqların müqəddəs qəbul edilmə- sinin, hətta dastanlarda onlara məxsus şeirlərin ilahi bir söz kimi qiymətləndi- rilməsinin səbəbi budur. Hətta inanca görə, Aşıq Qərib, Kərəm kimi badəli aşıq- ların şeirlə dedikləri alqış və qarğışları dərhal həyata keçirdi. Bu münasibət təkcə aşıqların şeirlərində və ənənələrində rast gəlinmir. Or- ta Asiya mənşəli bir çox böyük insanın həyatları ilə bağlı mənqəbələr də diqqəti cəlb edir. Məsələn; İbn Sinaya məxsus bir mənqəbədə onun necə İbn Sina ol- duğunu izah edən bir əhvalat var. O hələ uşaq ikən kəndlərində məktəb olmadığı 9 Z. V. Muhammedova, Türkmen Edebiyatı Tarihi Araştırmaları, C.2. 10 F. Türkmen, “Türkiye Dışında Karacaoğlan”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C. II, Ankara 1987. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|