Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2015/I
- İşin tətbiqi əhəmiyyəti.
- Açar sözlər
- Key words
- Ключевые слова
Dədə Qorqud ● 2015/I 47 Evdəki o cüt bacılar “Qardaş” – der də ağlarmola? Sümmaniyəm, oldum talan, Qürbət eldə necə qalam, Mənim kiçik Şövqü balam, “Dadaş” – der də ağlarmola? (2, 336). Aşıq Sümmani ömrünün son illərini doğma kəndində keçirmiş, 1915-ci il- də vəfat etmişdir. Qəbri doğulduğu kənddə – Samiqaladadır. 1972-ci ildən etiba- rən hər il məzarı başında “Sümmani şenlikləri” törəni keçirilir, xatirəsi sonsuz ehtiramla yad edilir. İşin elmi yeniliyi. Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin görkəmli simalarından olan Aşıq Sümmaninin həyatından ətraflı bəhs olunmuş, bir sıra qaranlıq və mü- bahisəli məqamlara aydınlıq gətirilmişdir. İşin tətbiqi əhəmiyyəti. Aşıq yaradıcılığında sənətkar şəxsiyyətinin öyrə- nilməsi, buta mərasimi, Azərbaycan və Doğu Anadolu aşıq mühitləri arasında sənət əlaqələrinin araşdırılması çağdaş dövrümüzdə əhəmiyyətli məsələlərdir. Məqalə bu istiqamətdə aparıla bilən gələcək tədqiqatlar üçün gərəkli mənbə ola bilər. ƏDƏBİYYAT 1. Erkal A. Aşık Sümmani. Erzurum, 2007 2. Günay U. Türkiyede aşık tarzi şiir gelenegi ve rüya motifi. Ankara, 2011 3. www. türkülər. com /ozan/Sümmani 4. Azərbaycan folkloru antologiyası. Ağbaba folkloru (toplayanı və tərtibçisi S.Ağbabalı). Bakı, 1997 5. Artun E. Aşıklık gelenegi və aşık edebiyatı. İstanbul, 2009 6. Azərbaycan folkloru külliyyatı. II cild. Nağıllar. Bakı, 2006 7. C.F.Birlayn. Paralel mifologiya (rus dilindən tərcümə edən K.Hüseynoğlu). Bakı, 2014 8. Rayman H. Aşık Sümmani. Hayatı, edebi şehsiyeti, şiirleri ve şiirlerinin tehlili. Ankara, 1997 9. Ağbaba A. Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti. Bakı, 2012 Çapa tövsiyə edən: Fil.ü.e.d., prof. Paşa Əfəndiyev Dədə Qorqud ● 2015/I 48 Mətanət YAQUBQIZI Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru AMEA Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi e-mail: matanatyaqubqizi@rambler.ru ƏSKİ DÜŞÜNCƏ – SİMVOL – HƏQİQƏT Xülasə Məqalədə göstərilir ki, əşya və ya varlıqlar dərk olunarkən psixoloji koda və ya simvola çevrilir. Belə çevrilmələr nəticəsində əmələ gələn hər bir inancın kökündə isə real həqiqət faktı dayanır. Açar sözlər: adət-ənənələr, inanc, bədnəzər, saç, DNT kodu AN ANCIENT MIND – THE SYMBOL – THE TRUTH Summary The article denotes that while objects and assets are recognized they turn to the psycholo- gical code or a symbol. As a result of such transformations a real truth fact stands on the root of each belief. Key words: tradition, belief, evil eye, hair, DNA code ДРЕВНЫЙ ОБРАЗ МЫШЛЕНИЯ - СИМВОЛ - РЕАЛЬНОСТЬ Резюме В данной статьи подчеркивается, что в результате восприятии вещей и явлений они превращаются в коды и символы. А в корнях каждой поверии, образованные в резултате таких перевращении, стоят реальные факты действительности. Ключевые слова: обряд, поверие, сглаз, волосы, код ДНТ Məsələnin qoyuluşu: İnsan beynində inikas olunan bütün varlıq və hadi- sələr abstrakt kodlara çevrilir, bununla belə hər bir kodun kökündə reallıq faktı durur. İşin məqsədi: Folklor nümunələrindəki simvollar dərketmə nəticəsində yaranan abstrakt kodların cilalanmış formasıdır. Varlıq və hadisələrin dərk olunması duyğulardan başlayır. Duyğu idrak prosesinin ilk pilləsidir. İnsan duyğuları vasitəsilə varlıq və hadisələr haqqında məlumat əldə edir. Duyğular vasitəsilə varlıq və hadisələrin bütün əlamət və xüsusiyyətləri zamandan və məkandan asılı olaraq insan beyni tərəfindən mə- nimsənilir və dərketmə kodlarına çevrilir. Duyğu və qavrayışın verdiyi məlu- matlar nəticəsində mürəkkəb psixi proses olan təfəkkür fəaliyyəti başlayır. Tə- fəkkür məqsədyönlü idrak prosesidir. İnsan qarşıya çıxan məsələləri, prob- lemləri öz təfəkkürü vasitəsilə həll edir, yəni suallara cavab tapır, fikrən təhlil, müqayisə edir, ümumiləşdirir, konkretləşdirir. İnsan varlıq və hadisələri duyub qavrayır, yadda saxlayır və sonradan xatırlayır, yada salır. İnsan qavrayaraq yad- daşında qoruyub saxladığı məlumatları yenidən analiz edir, dəyişir və yeni obrazlar yaradır ki, bu psixi proses təxəyyül və ya düşünərək dərketmə adlanır. Beləliklə də, insanı əhatə edən varlıq və hadisələr insan psixologiyası tərəfindən Dədə Qorqud ● 2015/I 49 əvvəlcə dərketmə koduna, daha sonra isə simvola çevrilir. Qeyd etdiyimiz bu proses simvola keçid mərhələsinin qısa və lakonik izahıdır. Fikrimizi folklor materiallarına tətbiq edək. Əski insanın xarakteri, maraq dairəsi, tələbatı sonrakı dövrlərin insanların- dan fərqli idi. İnsanın dərk etməsi, təfəkkürü də özünəməxsus olmuşdur. Əski insana məxsus olan ilkin psixi keyfiyyətlər xalqın söz örnəklərində yaddaşlara köçürülmüş, nəsildən-nəslə ötürülərək bu günümüzə gəlib çatmışdır. Bildiyimiz kimi, folklor örnəklərində əski insanın adət-ənənələri yaşayır. Bu adət-ənənə- lərdə insanların real milli xarakteri, faktik həyat tərzi, gündəlik məişəti, dav- ranışı və sabitləşmiş vərdişləri özünü göstərir. Tarixən insanlar yiyələndikləri həyat tərzi, məişəti, davranış və vərdişləri təkrarlayaraq ənənəyə çevirmiş, son- rakı dövrdə yeni ənənələr yaranmışdır. Hər bir sivil dövr keçmiş ənənələrdən bəhrələnərək, yaxşı nə varsa mənimsəyərək özünün yeni ənənələrini yaradır. İn- sanı əhatə edən aləmdə baş verən bütün hadisələr onun düşüncə tərzinə kəskin təsir göstərir, onu dəyişdirir, əlavə rənglər qazandırır. Buna baxmayaraq, adət- ənənələrimiz ilkin məzmununu qoruyub saxlamışdır. Hər bir yeni insan əcdadının yaşadığını başqa formada yaşamış, ancaq qeyd etdiyimiz kimi ilkin məzmun dəyişməmişdir. Qədim abidələr, qayaüstü rəsmlər, əski tikililər fikrimizi bir daha sübut edir. Çünki bu abidələr, tikililər tarixin həqiqət carçısı, o dövrün əsl güzgüsüdür. Hələ də dövrümüzə gəlib çatan hansısa tikilinin, yaxud da hansısa təsvirin əsl anlamı bu gün üçün də müəyyən şifrə, kod olaraq qalır. Müəyyən bir ip ucu lazımdır ki, bu sirli dünyanın qapıları üzümüzə açılsın. Elmdə böyük-böyük nailiyyətlər, uğurlar əldə edilmiş, bunların kökünün gerçəyə, həqiqətə söykəndiyi sübut olunmuşdur. Dərin məzmun daşıyan folklor örnək- lərindən olan inanclar ilkin variantda əski düşüncə tərzi əsasında formalaşmışdır. Bu fikrin əyani sübutu kimi bir neçə inanc nümunəsini gözdən keçirək: Məsələn, “Qoz ağacının altında yatmazlar, vurğun vurar” (22). “Azərbaycan türklərinin inanclarında “vurğun” bir ruhdur, əcinnənin özüdür. Belə deyilir ki, bu ruh tək ağac altında, su qırağında və ya körpü altda yaşayır... Ağac altında yatıb xəstələnənlərə “vurğun vurmuş” deyərdilər... Vurğun vurmuş adam çox vaxt yerindəcə ölər və ya bir müddət dilsiz-ağızsız gəzib dolaşar və s.” (3, 387). Biologiya elmindən bizə bəllidir ki, qoz ağacı ən çox karbon qazı buraxan ağacdır. Ona görə də bu ağacın altında yatmaq qorxulu sayılır. Bunun səbəbini bilməyən əski insan göstərilən inancı yaratmışdır, hansı ki, kökündə bir gerçək, bu günümüz üçün nəticəsi təsdiqlənmiş elmi bilik durur. Bir başqa inanc nümunəsinə diqqət edək: “İpəkqurdları təzə çıxanda onların bir hissəsi “qırıldı” bəhanəsi ilə ayırıb gözə gəlməmək üçün başqa gizli bir yerdə baxır, yemləyirdilər və həmin qurdlardan alınan baramanı satırdılar. Bu pula qoyun alıb qurban kəsirdilər” (8, 50). Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|