Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2015/I
Dədə Qorqud ● 2015/I 43 Azərbaycan və Doğu Anadolu aşıq mühitləri arasında sənət əlaqələrinin güclənib inkişaf etməsində Nərimanlı Aşıq Sümmaninin böyük rolu olmuşdur. Nakam bir sevginin iztirab və məşəqqətlərini ömrü boyu çəkən Aşıq Sümma- ninin adı və sənət şöhrəti hələ sağlığında ikən Anadolunun sərhədlərini aşaraq türk ellərinin məskunlaşdığı yaxın-uzaq ərazilərdə yayılmış, zəngin saz-söz repertuarı bir çox sənətkarın bəhrələndiyi xəzinəyə çevrilmişdir. Aşıq Sümma- ninin ardıcıl tədqiqatçılarından olan Əbdülqədir Erkal onun sənət ənənəsindən bəhs edərkən yazır ki, “yaşadığı dövrdə belə ədəbi təsiri Orta Asiyaya qədər çatan Sümmaninin ölümündən sonra da digər aşıqlar üzərində təsiri davam etmişdir” (1,15). Türkiyə folklorşünaslığında bu görkəmli saz-söz sənətkarı haqqında bir sıra dəyərli tədqiqatlar aparılsa da, onun həyat və yaradıcılığının müəyyən mə- qamları ilə bağlı müxtəlif mübahisələr hələ də davam etməkdədir və bu cəhət yeni araşdırmaların zəruriliyini ortaya qoyur. Hər şeydən öncə qeyd etmək la- zımdır ki, aşığın doğum tarixi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Nəsib Yağmurdərərli, Nezihi Okay, Mehmet Qardaş, Xeyrəddin Rayman, Erman Ar- tun və başqaları Aşıq Sümmaninin 1860-cı ildə Ərzurumun Nəriman bölgəsinin Samiqala kəndində anadan olduğunu qeyd edirlər. Folklorşünas Mətin Özarslan “Ərzurum aşıqlıq gələnəyi” (Ankara, 2001) adlı əsərində aşığın 1861-ci ildə anadan olduğunu yazır. Qeyd edək ki, o, bu tarixi göstərərkən heç bir mənbəyə əsaslanmır. Həm də Türkiyə folklorşünasları arasında Aşıq Sümmaninin doğum tarixi barədə müxtəlif fikir ayrılığı – 1860-cı və 1862-ci tarixli illər olsa da, bu- nun 1861-ci il olduğunu göstərən yeganə folklorşünas M.Özarslan deyil. Profes- sor U.Gunay da Sümmaninin 1861-ci ildə doğulduğunu yazır (2, 170). N.Pertev Boratov, Əhməd Kabaklı, Fəthi Gözlər, Əbdülqədir Erkal kimi tanınmış alimlər isə Aşıq Sümmaninin 1862-ci ildə anadan olduğunu yazırlar. Aşığın doğum tarixi haqqında fikir müxtəlifliyinin başlıca səbəbi isə onun “Birər-birər” rədifli qoşmasının ilk bəndi olmuşdur. Həmin bənddə Aşıq Süm- mani hicri tarixi ilə 1278-ci ildə anadan olduğunu, çəkdiyi məşəqqətləri poetik şəkildə belə ifadə etmişdir: Tarix səksən doqquz on bir yaşımda, Cəm oldu başıma iş birər-birər. On səkkiz il oldu yarın peşində, Tökdüm dost yolunda yaş birər-birər (1, 276). Aşıq Sümmaninin doğum tarixi barədə fikir ayrılığının olmasının səbəbi örnək gətirdiyimiz bəndin birinci misrasının iki variantda (tarix səksən doqquz on bir yaşımda və tarix səksən yeddi on bir yaşımda) dövrümüzə gəlib çatması- dır. Miladi tarixi ilə birinci variant 1862-ci ili, ikinci variant isə 1861-ci ili ifadə edir. Dədə Qorqud ● 2015/I 44 Azərbaycan folklorşünaslığında Sümmani barədə geniş tədqiqat işləri apa- rılmasa da, keçən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq aşığın ədəbi irsindən müəy- yən nümunələr çap olunmuşdur. Görkəmli şair M.Aslanın tərtib etdiyi “Türk xalq şeirindən seçmələr” (1980) kitabında aşığın haqqında verilmiş yığcam mə- lumatda onun 1860-cı ildə doğulduğu göstərilmiş və iki qoşması çap edilmişdir. S.Ağbabalının toplayıb tərtib etdiyi “Ağbaba folkloru” (1998) kitabında Aşıq Şenlik, Aşıq Nəsib, Aşıq İsgəndər Ağbabalı kimi saz-söz sənətkarları ilə yanaşı Aşıq Sümmanidən də bəhs olunmuş, yaradıcılığından qüsurlu olsa da, örnəklər verilmişdir. Professor M.Hacıyevanın “Türk aşıqları” (2004) kitabında Aşıq Sümmani haqqındakı oçerkdə aşığın həyat və yaradıclığından nisbətən geniş aspektdə bəhs olunmuş, şeirlərinin mövzu və ideya-bədii xüsusiyyətləri yığcam təhlil edil- mişdir. M.Hacıyeva da Aşıq Sümmaninin 1860-cı ildə anadan olduğunu gös- tərir. Fikrimizcə, Aşıq Sümmaninin doğum tarixi 1861-ci ilə daha çox uyğun- dur. Həm də Ə.Erkalın göstərdiyi kimi, “Summanninin doqquz yaşında kəndin sürüsünü otararkən buta alması” (1,13) faktı özünü doğrultmur. Çünki aşığın məlum qoşmasında on bir yaşında başına birər-birər iş gəlməsindən bəhs olunur ki, bu da 1862-ci il tarixini təkzib edir. Sümmaninin əsil adı Hüseyndir. Ərzurum və onun çevrəsində yaxşı tanı- nan Qasımoğulları tayfasından Hasan ağanın yeganə övladıdır. Hasan ağa sa- vadlı və dünyagörüşlü bir şəxs olmuşdur. Oğlu Hüseynə dini-əxlaqi elmləri öy- rətmək istəsə də, nədənsə Sümmani oxuyub-yazmaq bilməmişdir. Lakin aşığın yaradıcılığı ilə tanışlıq göstərir ki, o, şifahi yolla dərin bilik qazanmışdır. Xüsusilə, təsəvvüf məzmunlu şeirlərində işlətdiyi sufi işarələr və simvolika, dini-ürfani terminlər aşığın savadlı bir ürfan yolçusu olduğunu təsdiqləyir. Mənbələrdə Sümmaninin ata-babalarının Qafqazdan, qeyri-səhih məlu- matlara görə Ağbabadan köçüb Ərzurumda məskunlaşdıqları barədə məlumatlar mövcuddur (3; 4, 59). Aşıq Sümmaninin gerçək həyatı əfsanə və rəvayətlər içərisində itib-bat- mışdır. Bu rəvayətlərdə Sümmaninin buta almasından, Bədəxşan şahının qızı Gülpərinin eşqi ilə Krım, İran, Qafqaz, Əfqanıstan, hətta Hindistana səfərlər etməsindən bəhs olunur. Professor G.Umay Sümmaninin badəli aşıq kimi buta almasını araşdırarkən bu motivi üç variantda ümumiləşdirmişdir. Həmin rəva- yətlərin birində deyilir ki, Hüseyn kəndin heyvanlarını otarmaq üçün Şəkərli dü- zə gəlir. Burada Ablak daşı deyilən yerdə şəhid məzarları vardı. Atası Hasan ağanın tövsiyəsi ilə o, şəhid qəbirlərini basmış otları təmizləyərkən yuxuya ge- dir. Yuxuda o, divarları əlvan rəsmlərlə bəzənmiş bir mağara görür. Qarşısında qırx dərviş və Xızır dayanıb. Dərvişlərin başları üzərində uçan qırx yaşıl göyər- çin birdən-birə insan cildinə girillər. Mağarada məclis qurulur. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|