Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

Dədə Qorqud ● 2015/I                                                                                                                                                                     25 
 
 
Key  words:  Silk  Road,  oral  culture route,  written  culture route,  Anatolia-Turkmenistan 
cultural relations 
 
РОЛЬ ШЕЛКОВОГО ПУТИ В РАЗВИТИИ КУЛЬТУРНЫХ СВЯЗЕЙ МЕЖДУ 
АНАТОЛИЕЙ И ТУРКМЕНИСТАНОМ 
Резюме 
Отношения  Средней  Азии  с  Анатолией  всесторонне  развиты.  С  экономической 
стороны  Шелковый  путь  играет  важную  роль  в  построении  связей  (взаимосвязей).  Этот 
путь, простилаясь, с Китая до Европы, пройдя при этом через территории различных госу-
дарств выполняет функцию соединения культур и их изменения. В тоже время эти связи 
раскрывают пути устной и письменной культуры. Письменно-культурный путь, т.е. север-
но-культурный путь своим маршрутом соединяет Среднию Азию со Стамбулом. Данный 
путь  начинается  со  Стамбула-Крыма  и  Казани  и  устремляется  к  городам  Средней  Азии. 
Больше всего культурный поток выявляется с Запада на Восток. А путь проходяший через 
Юг можно назвать устно-культурным путём. Этот  путь, требующий длительной поездки 
и  больших  караванных маршрутов.  Наровне  с  караванами,  обладаюшими  особой  ролью, 
проходили этот путь ашуги и носители устной культуры. В результате проходящего этим 
путём культурного потока возникает другое (иное)более значимое литературное событие. 
Это событие являет собой изменения в видах и жанрах. Например, в Туркменистане такая 
эпическая  сага  как  "Юсуп  Ахмад"  в  Анатолии  известна  в  форме  сзказки  под  названием 
"Юсиф  шах".  В  Туркменистане  личная  жизнь  Гараджаоглана  перевоплотилась  в  эпичес-
кую  сагу  "Гараджаоглан  дастаны".  Шелковый  путь  сыграл  важную  роль  в  культурных 
связяx и в формировании культурных различий. 
Ключевые  слова:  Шелковый  путь,  устно-культурный  путь,  письменно-культур-
ный путь, Туркмено-Анатолийские культурные связи 
 
İpək  Yolu  haqqında  aparılan  araşdırmaların  yetərli  olub-olmadığı,  vəsait-
lərin  hamısının  və  ya  heç  olmasa  əksəriyyətinin  istifadə  edilib-edilmədiyi  hər 
zaman müzakirə mövzusu olmuşdur. Bunun bir çox səbəbi vardır. Boris Stavis-
kinin  "İpək  Yolu  və  bəşər tarixindəki  rolu"  adlı  araşdırmasının  giriş  hissəsində 
"Böyük  İpək  Yolu"  ifadəsi  işlədilir  və  bu  söz  bizə  uzaq  və  uzun  səfərlərin  ro-
mantikliyini, xarici ölkələrin ekzotikasını xatırladır. Amma bunun arxasında hər 
şeydən əvvəl, coğrafiyaçıların  mübahisəsi, karvanbaşıların  və qorxmaz dənizçi-
lərin cəsurluğu, tacirlərin və uzaqgörən siyasətçilərin ağıllı hesabı gizlənmişdir. 
Mahiyyətcə İpək Yolu ifadəsi altında müxtəlif malların Şərqdən Qərbə və Qərb-
dən Şərqə ucsuz-bucaqsız çöllər, sıx meşələr, qüdrətli sıra dağlar və təpələr, də-
nizlər və okeanlar vasitəsilə daşınılması  nəzərdə tutulsa da,  mahir sənətkarların 
əl əməyi, göz nuru işlərinin olması da, elm və sənət adamlarının da bu prosesdə 
gərgin əməklərinin nəticəsi kimi diqqəti cəlb edir. Nəticədə bu bir mübadilə pro-
sesidir. Göründüyü kimi, məsələ həqiqətən çox genişdir. Əslində İpək Yolu ter-
mini  ilk  dəfə  XIX  əsrin  son  rübündə  alman  coğrafiyaşünası  Ferdinand  Freyxer 
fon Rixthofen tərəfindən istifadə edilmişdir. Bu terminlə qitələrarası yol şəbəkə-
ləri  nəzərdə  tutulurdu.  Bu  yol  qədim  dünyanın  mədəniyyət  aləmini  Çindən 
Aralıq dənizinə qədər bir-birinə bağlayırdı. Orta əsr zadəganları arasında ən po-
pulyar  mal olan  ipək və  ipəkdən  istehsal edilən parçalar  idi. İpəyin asan toxun-

---

Dədə Qorqud ● 2015/I                                                                                                                                                                     26 
 
 
ması,  dözümlü  olması  və  özündə  zərərli  həşəratları  yaşatmaması  ona  böyük 
maraq oyadırdı. 
İpək yolu üzərində çalışan digər elm adamları da eynilə Staviski kimi işin 
mədəni tərəflərindən çox, iqtisadi aspekti üzərində dayanmışlar. 
Ancaq  Hans  Vilhelm  Hausseq  kimi  bir  neçə  elm  adamı  İpək  Yolunun 
müxtəlif  cəhətlərini  tədqiq  etmişlər.  Hausseqin  əsəri  "İpək  Yolu  və  Orta  Asiya 
mədəniyyət tarixi" adını daşıyır.
4
 
Hausseq İpək Yolu və hunların Qərbə köçləri arasında əlaqəyə toxunmuş, 
daha sonra da türk hakimiyyəti altındakı Orta Asiyanı da öyrənmişdir. Bu alimin 
toxunduğu problemlər arasında İpək Yolu ticarətində türklərin rolu kimi bizi də-
rindən  maraqlandıran  məsələlər  də  var.  Həmin  dövrdə  mövcud  olan  ticarət  və 
malların mübadiləsi prosesində türklərin dəmir ticarətindən də bəhs edilir ki, bu 
da  dəmirin  türk  mədəniyyətindəki  yerini  müəyyənləşdirmək  baxımından  bizim 
üçün  son  dərəcə  önəmlidir.  İpək  Yollarının  daim  dəyişdiyini,  bu  dəyişiklikdə 
türk soylu xalqların  necə  bir rol oynadıqlarını, türk coğrafiyasının  bu  mübadilə 
prosesindəki əhəmiyyətini də araşdırmaq lazımdır. Amerikalı çinşünas alim Het-
zel  Şafer  (Çinin  VII-IX  əsrlər  üzrə  tarixini  araşdırmışdır)  "Səmərqəndin  qızıl 
şaftalıları, Tanq İmperiyasındakı xarici ecazkar mallar haqqında kitab" adlı əsə-
rində  o  dövrdə  Çinə  gəlmiş  şəxslərin  və  gətirdiyi  əşyaların  bir  siyahısı  verilir. 
Həmçinin  Çindən  ixrac  edilən  malların  Orta  Asiyaya,  İrana  və  Yaxın  Şərqə 
gedişində  necə  və  hansı  yollardan  keçdiyini,  bu  mallarla  yanaşı,  mədəni  və 
sosial təcrübələrin də birlikdə aparıldığı qeyd edilir 
5
.  
Yuxarıdakı nümunələrin sayını çoxaltmaq mümkündür. XX əsrdə bəşəriy-
yətin  mədəni  və  mənəvi  dəyərlərinin  sülh  içərisində  mübadiləsinin  vacibliyini 
dərk edildiyini və birdən-birə Böyük İpək Yolunun aktuallaşdığını görürük. Bu-
na  görə  XX  əsrin  son  rübündə  bu  məsələ  ilə  bağlı  müxtəlif  elmi  araşdırmalar 
aparılmış və müxtəlif elmi-tətbiqi yollar yenidən müzakirə olunmuşdur. 1988-ci 
ildə UNESCO "Böyük İpək Yolu – Millətlərin Dialoq Yolu" adı ilə bir proqram 
irəli  sürdü. Bu proqram ətrafında bir çox elmi araşdırma aparıldı. Həmçinin  bu 
araşdırmaları davam etdirmək üçün araşdırma mərkəzləri və institutlar yaradıldı. 
1990-cı  ildə Yaponiyada  Kamakurada  yaradılan İpək Yolu  Araşdırmaları İnsti-
tutu bunun tipik nümunəsidir. Bundan başqa, məsələni dünya ictimaiyyətinə tam 
olaraq  izah etmək üçün  şimal, cənub  və dəniz  marşrutlarından  istifadə edilərək 
səyahətlər  təşkil  olundu.  Dünyada  baş  verən  bu  proseslər  zəminində  Türkiyədə 
və türk respublikalarında da eyni məsələ maraqla qarşılandı. Türkiyədə müxtəlif 
beynəlxalq  konqreslər  təşkil  olundu,  yenə  türk  ictimaiyyətinin  diqqətini  cəlb 
etmək  üçün  Çanaqqala  Keramika  adlı  bir  firmanın  sponsorluğu  ilə  Orta  Asi-
                                         
4
 Hans Wilhelm Haussig, İpek Yolu ve Orta Asya Kültür Tarihi, Çev. Müjdat Karayerli, Ötüken 
Yayınevi, İstanbul 2001. 
5
 Boris Ya. Stavisky, “İpek Yolu ve İnsanlık Tarihindeki Önemi”, Çev. Mehmet Tezcan, 
Türkler, C. III, Ankara 2002, s. 222. 

---