Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

Dədə Qorqud ● 2015/I                                                                                                                                                                     135 
 
 
(0,82%), azərbaycanlılar (0,82%), ruslar (6,73%), ukraynalılar (0,52%), bəluclar 
(0,82%)  yaşayır.  Türkmənistan  əhalisinin  90-95%-ni  türk  soylular  təşkil  edir. 
Türkmənlər  Türkmənistandan  başqa  toplu  halda  İranda  (2 382  000),  Əfqa-
nıstanın  Türküstan  bölgəsində  (913  000),  Tacikistanda  (15  171),  Ukraynada 
(3 709),  Belarusyada  (2  685),  Qırğızıstanda  (2  037),  Rusiya  Federasiyasının 
müxtəlif  yerlərində  (36  885),  az  sayda  da  olsa,  Suriyada,  Özbəkistanda,  İraqda 
və  başqa ölkələrdə  yaşayırlar. Ölkə ərazisinin  beşdə dördünü (350 000 kv.km.) 
Qaraqum çölü təşkil edir.  
Türkmənistan  Türkmənbaşı,  Mərv,  Daşoğuz,  Türkmənabad  və  Aşqabad 
adlı  beş  vilayətə  bölünmüşdür
17
.  Paytaxtı  Aşqabad  şəhəridir.  Ölkə  iqlimi  çox 
sərtdir,  yayı  çox  isti,  qışı  çox  soyuq  olur.  Ölkədə  Tecən,  Amudərya,  Artak, 
Murqar  adlı  kiçik  çaylar  olsa  da  Türkmənistanın  su  ehtiyacını  başlıca  olaraq  9 
yüz km uzunluğundakı Qaraqum kanalı təmin edir.  
Kənd  təsərrüfatının  əsasını  pambıqçılıq  təşkil  edir.  Ölkədə  həmçinin 
qovun-qarpız  və  üzüm  yetişdirilir.  Heyvandarlıqda  əsas  yeri  qaragül  qoyunları 
tutur.  Pambıqçılıqla  əlaqədar  olaraq  ölkədə  toxuculuq  sənayesi  xeyli  inkişaf 
etmişdir.  Türkmənistan  yeraltı  sərvətlərlə  də  zəngindir.  Ölkənin  əsas  yeraltı 
sərvəti təbii qaz və neftdir. Bundan başqa, ölkədə kükürd, qurğuşun, kalium, duz 
və s. istehsal edilir.  
Bütün  bunlarla  yanaşı,  türkmən  xalqı  min  illərdən  bu  yana  qoruyub 
saxladığı  zəngin  folklora  və  etnoqrafik  ənənələrə  sahibdir.  Biz  bu  yazımızda 
türkmənlərin lalələr adlandırdıqları laylalardan bəhs edəcəyik.  
Türkmən  xalq  ədəbiyyatında  yayğın  olan  lalələr  qız-gəlinlər  tərəfindən 
söylənən  xalq  ədəbiyyatı  nümunələrindən  biridir.  İstər  tematikası,  istərsə  də 
dilinin  sadəliyi  ilə  seçilən  bu  janr  özünəməxsus  ifadə  tərzinə  malikdir.  Hər 
bəndin  sonunda 
“haý-läle-le,  he-läle-le”  və  ya 
“lälim-lä-le,  läle-lä-le” 
deyərək 
avazla  söylənilən  bu  xalq  ədəbiyyatı  nümunələri  bir  növ  bayatıları  xatırladır. 
Lalələr,  bəzən  istisna  hallar  olsa  da,  a,  a,  b,  a  şəklində  qafiyələnir.  İstisna 
hallarda isə yenə də qafiyə quruluşu gözlənilməklə “a, a, a, b”, “a, a, b, b” yaxud 
da “a, b, a, b” şəklində olur. Məsələn:  
 
İlerimiz dagmıdır 
Üsti kese bagmıdır, 
Uçup baryak ak guşlar 
Meniñ yarım sagmıdır? (a, a, b, a) 
 
Bayırlarıñ etegi 
Goyun guziñ yatagi, 
Goynuni bakar gider 
Canımi yakar gider (a, a, b, b). 
                                         
17
 İnternet saytı: http://az.wikipedia.org/wiki/Türkmənistan 

---

Dədə Qorqud ● 2015/I                                                                                                                                                                     136 
 
 
Ak keçäniñ üstünde 
Omrum galdı ece can, 
Dürli sandık içinde  
Şayım galdı ece can (a, b, a, b). 
 
İlerimiz gamış gamış 
Gelnecemiñ alnı kumuş, 
Ayağında kara kövüş 
Gel, sövdüğim gelnece (a, a, a, b)
18
. 
 
Lalələr “Damaq  laləsi”,  “Dodaq laləsi”,  “Enek  laləsi” və  “Himmil  laləsi” 
olmaqla 4 yerə bölünür:  
1. 
Damaq laləsi – bu laləni oxuyarkən dilin kökünü boğazda titrətmək-
lə səsi dalğalandırırlar. 
2. 
Dodaq laləsi – bu laləni oxuyarkən başala barmağı ağzın kənar tərə-
finə qoyaraq səsi titrədirlər. 
3. 
Enek laləsi – bu tip laləni oxuyarkən baş barmağı alt dodağın ortası-
na qoyaraq səsi titrədirlər. 
4. 
Himmil laləsi – bu laləni oxuyarkən bütün bədəni, çiyinləri və ayaq-
ları hərəkət etdirirlər. Bir növ rəqs edirlər. 
Göründüyü kimi,  Azərbaycan  şifahi  xalq ədəbiyyatında  laylalardan  və  ya 
bayatılardan fərqli olaraq lalələr müxtəlif şəkillərdə ifa olunur. Doğrudur, Azər-
baycanda  da  bayatılar  və  laylalar  müvafiq  olaraq  toy-yas  və  s.  və  uşaqları 
yatırtmaq üçün avazla oxunursa, türkmənlərdə bu, xüsusi hərəkətlərlə ifa olunur. 
Janr xüsusiyyətlərinə və tematikasına görə bu qədər biri-birinə yaxın olan layla, 
bayatı  və  lalələr türk  xalq  ədəbiyyatının  nə  qədər  zəngin,  nə  qədər  geniş  və  nə 
qədər müxtəlilik təşkil etdiyindən xəbər verir. 
 
Qumru Şəhriyar 
 
 
                                         
18
 Mehmet Kılıç. Türkçe Açıklamalı Türkmen Atasözleri. Türkmen Folkloru. Bursa, 1996, səh. 79 

---

Dədə Qorqud ● 2015/I                                                                                                                                                                     137 
 
 
TÜRKMEN LÄLELERİ 
 
Dutarın perde-perde 
Her perdesi bir yerde,  
Yagşı gız, yaman yerde 
Men yanyarın şol derde. 
 
Otur-otur gelnece 
Turup-otur delnece, 
Can agamıñ dulunı 
Tutup-otur gelnece. 
 
Okadym şatlar etdim,  
Okanym ýatlar etdim,  
Mekdebimi gutaryp,  
Okamaga men gitdim.  
 
Okalyň-a okalyň, 
Halylarmyz dokalyň, 
Şatlykly zamanada, 
Öz deňimizi tapalyň. 
 
Sazandanyň sazy men, 
Öz döwrüniň gyzy men. 
Gadryňyzy bilmesem, 
Ölüme hem razy men. 
 
Öymüz gara düzdedir 
Yarıñ gözi bizdedir, 
Yar bir yaglık yitirdi 
Sonamasın bizdedir. 
 
Sarı donuñ geyipsiñ 
Teläre söyenipsiñ, 
Ah-ı zarın men çeksem 
Sen nämä saralıpsıñ. 
 
Sarı gavun bişipdir 
Safagindan düşüpdir, 
Boydaşımız, ay gızlar  
Yat ellere düşüpdir. 
Yat iller yaman iller  
Oturtmadı ornunda,  
Nogta gara saçını 
Daratmadı vagtında.  
 
Sarı gülüñ selini 
Süytli goyun, yelini, 
Meñ boydaşım şol gızlar 
Yat illeriñ gelini. 
 
Semavarım bolsadı 
Gaynap sesi gelsedi,  
Gök çay içip otırkam 
Boydaşlarım gelsedi.  
 
Semavarın sesi bar 
Ayagında posı bar, 
Çık-da seret gelnece 
Agam canıñ sesi bar. 
 
Savgadıña döneyin 
Suv başında gonayın,  
Suv başı derek-derek 
Deregi bize gerek. 
 
Sözle sözüh selcerip 
Her zat diyme kelçerip,  
Yakmagın içim-bagrım 
Sönen odum ölçerip.  
 
Suva bardım bat bilen 
Boynum dolı hat bilen,  
Menin gara mahlayım 
Yazılıpdır yat biien. 
 
Suva bardım tas bilen 
Suv aldım höves bilen,  
Yarı, yardan ayranıñ 
Güni geçsin yas bilen.  

---