Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2015/I
Dədə Qorqud ● 2015/I 154 həmişə uyğun gəlmir. Əgər hadisələr arasındakı fasilə illərlə, onillərlə hesabla- narsa, bu, özünü daha aydın göstərir. Məsələn, İsa kişinin danışdığı “Şah İsmayıl Xətai” hadisə-rəvayətində kitab müəllifi M.Çəmənli Teymurləngin oğlu Miran- şahla bağlı söylənən əhvalata (səh.53) və yenə həmin yazıda Şeyx Cüneydlə bağlı danışılanlara(səh.54) elmi-tarixi baxımdan yanaşır və tarixi faktların uyğun rəvayətlər fonunda təhrif olunmasına yol vermir, elmi dəlillərlə, tarixi faktlarla belə meyllərin qarşısını alır. Oxşar məqama “İş ilahi deyəndi eyy!”(səh.63) yazı- sında da rast gəlmək olar. Müəyyən məqamlarda xatirə-rəvayət müəllifinin dərin həyat təcrübəsi əldə etməsi, eləcə də cəmiyyətdə baş verən müxtəlif ictimai- siyasi hadisələr bəzən xatirə müəllifini bu hadisələrə əvvəlkinə nisbətən ayrı aspektdə yanaşmağa vadar edir. Xatirə-rəvayətlərin əhəmiyyəti yalnız onların obyektiv qiymətləndirilməsi ilə deyil, təsvir edilən hadisələrin əsl mahiyyətinin şərhi ilə nəticələnir. Bu baxımdan belə yazılar çox böyük əhəmiyyətə malik olur və əlavə mənbə, fakt, bəzən tarixi sənəd səviyyəsində – zəngin informasiya mənbəyi kimi qiymətləndirilir. Xatirə-rəvayətləin, memuarların əsas şəkli nişanəsi yaddaşdır. Bir termin kimi «memuar» tərcüməsi «yaddaş» olan fransız sözü «memoire»dir ki, bu da sözün rusca transkripsiyasından ibarətdir. Lakin məsələ yalnız etimoloji qay- danın nəzərə alınmasında deyil. Səciyyə etibarilə memuarların, xatirələrin bir qaynaq kimi keçmişə aid özünəməxsus xüsusiyyəti, onun ilk mənbə kimi qəbul edilməsidir. Hələ Aristotel yaddaş və xatirə haqqında fikir yürüdərək belə hesab edirdi ki, yaddaş keçmiş təəssüratların dərk edilməsidir. Xatirə isə öz növbə- sində, şəxsi, obyektiv, bəzən isə subyektiv düşüncədir. Yaddaş abstrakt təfək- kürlə qismən şəkil vasitəsilə bağlıdır. Xatirə isə şəklin mühitə müəyyən dərə- cədə aid edilməsinin dərk olunmasıdır. Bu mənada “Burdan bir atlı keçdi” kitabında yer alan “Qarabağın maralı”, “Azərbaycan”, “Yurd həsrəti”, “Paxılın qəlbi qandır”, “Hacı belə Hacıydı”, ”Müdrik qoca”,”Halallıq” yazıları daha çox vətənə məhəbbət hissləri, Azərbaycançılıq ideyası daşıyır və ibratamiz həyati notlara köklənir. Adı keçən yazılardakı yaddaş idraki-psixoloji bir proses olub, bu və ya başqa dərəcədə insan şüurunun bütün aktlarında iştirak edir. Çünki yaddaşsız insan, cəmiyyət, mədəniyyət, eləcə də ədəbiyyat yoxdur. Məlum həqiqətdir ki, bəzən böyük bir şəxsiyyət, tanınmış bir insan, şah, padşah, bəy, xan, ağa yaxşı vətəndaş ola bilmir. Pis vətəndaşın isə, sözün bütün anlamlarında və mənalarında, “Yaxşı İnsan” olması mümkün deyil. Ən azından ona görə ki, əsl vətəndaşda isani keyfiyyətlər – ləyaqət, mənəvi saflıq, Vətənə, xalqa məhəbbət hissləri qabarıq görünməli, bu anlayışlar onun üçün həyat amalına çevrilməlidir. Əks halda bu insanın cəmiyyətdəki hadisələrə, hər hansı sosial-siyasi naqisliklərə, baş verən əyintilərə, ümumiyyətlə, ictimai münasibət- lərə baxışları ya birtərəfli, subyektiv olacaq, ya da heç olmayacaq. Çünki insan- cəmiyyət münasibətlərindəki gizli riyakarlığı, saxtakarlığı heç bir zahiri parıltı ilə pərdələmək, gizlətmək mümkün deyil. Dədə Qorqud ● 2015/I 155 Özünü “Əsl vətəndaş”, “Millət, xalq fədaisi” kimi göstərən, hər şeyi öz çürük “alver” məntiqi ilə ölçən və beləliklə də xalqını, millətini yox, ancaq özü- nü, ailəsini və onun toxunulmaz olduğunu təmin etdiyini düşünən adam əslində yanılır. Çünki belələri çox vaxt müəyyən həssas məqamlarda özləri də bilməyə- rəkdən cılız daxili aləmlərini açır və bununla da bir növ öz çirkin “mən”lərinin qurbanına çevrilirlər. Lakin “Burdan bir atlı keçdi” kitabında adları keşən Mir Möhsün Nəvvab, Məhəmməd ağa Müctəhidzadə, Xurşudbanu Natəvan, Üzeyir Hacıbəyli, Molla Məhəmməd Qarabaği, Həmidə xanım, Nuru paşa, Əsədulla bəy, Xan əmi, Novruzlu İsgəndər, Sokrat Musayev və onlarla başqaları Qarabağ, eləcə də Azərbaycan tarixində əbədi olaraq qalan, silinməz izlər qoyan insanlar olmuşlar. Onlara həsr olunan xatirə-rəvayətlər digər yazılı mənbələrdən keçmiş illərin, hadisələrin, əhvalat və rəvayətlərin yaddaşda dəqiq əksolunma üsulu ilə fərqlənir. Məhz yaddaşın köməyi ilə xatirə müəllifləri danışdıqları hadisələrin incəliklərini və o insanların daxili aləminin dolğun təsviri vasitəsilə çox önəmli tarixi faktları oxucuları çatdırmış olurlar. Yaddaş insanın xarici aləmlə mürəkkəb əlaqəsinin nəticələrindən biridir. Lakin bu, baş vermiş hadisələrin passiv inikası deyildir, o, həm də insanın təcrübi fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Bu mənada Mustafa Çəmənlinin “Burdan bir atlı keçdi” kitabına daxil edilmiş xatirələrin və əhvalatların əsasını hadisələrin yaddaş vasitəsilə əks olunmasının fəal xüsusiyyəti təşkil edir. Lakin bu əksolun- ma keçmişin tamamilə eyni olan reproduksiyası deyil, xatirə, memuar müəllif- lərinin – Kərbəlalı İsa Musayev (İsa kişi), Səlim Əzimov, Şəmil İsgəndərov və Qulam Ağayevin təcrübi fəaliyyətinə yönəldilmiş məqsədidir. Keçmiş hadisələr isə əski insan təfəkkürü ilə sıx bağlı bir proses olub şüurlu olaraq nəzərdə tu- tulmuş müəyyən məqsəd və məramın nəticəsində meydana çıxır. Bu isə əslində gələcəyi, gələcək arzu və amalları işarələmiş olur... İnanırıq ki, istedadlı qələm sahibi, zəngin təxəyyülə, geniş intellektual səviyyəyə malik olan Mustafa Çəmənli bundan sonra da bədii dəyəri yüksək, eləcə də cəmiyyəti maraqlandıran, eyni zamanda narahat edən problem məsələ- lərlə zəngin olan yeni-yeni əsərləri ilə oxucularının və geniş ədəbi ictimaiyyətin görüşünə gələcək, onların bədii zövqünü oxşaya biləcəkdir. Tahir Orucov Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi tahiroruclu@gmail.com Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|