Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 34 Bəzi Ģairlərin isə öz istəkləri ilə təhsil almaq və s. səbəblərlə Osmanlı dövlətinə gəldikləri aydın olur. Məsələn: «Hafiz: Qarın- daĢı Quqla Əcəm ilə məan diyar-i Ruma gəlmiĢlərdür» (AÇ s. 296). Və ya «Nütqi: «…bad-i səba gibi vihad ü tilal və səhab-mi- sal hizbat ü cibaldə püyan və ənhar-girdar-i gülistan-ı cahanı sey- ran idərək Darüs-səltənətül-aliyyəyə ki, mərkəz-i mədar-i cümlə- yi adəm və Kəbe-yi murad u məram-i xəlq-i aləmdür, daxil olduq- da …» (KIN s. 1044). Və ya «Hakimi: ġah Ġsmayıl-i ləin ol diyarı qəbze-yi iqtidarına gətirüb, ol məmalikdə zöhhak-i rüzgar olmaqla əhl-i sünnət ü icmaün ictimainə iftiraq düĢüb, mah-i asiman-i din ü iman ol bürc-i ali-məkanda rəhin-i mühaq və qərin-i ihtiraq olma- ğın, əhalisi ətraf ü əknaf-ı diyara kakul-i dilbəran gibi pəriĢan ü ta- rumar olmıĢ idi…qövl ilə amil olub səyahət ü müsafərət idərək məmalik-i Ģərifə-yi Osmaniyyəyə vasil, ələlxüsus qaide-yi Diyar- bəkriyyə olan Qara Amidə daxil olduqda…» (KIN s. 308). Bəzən Ģairlərin Ġstanbula nə zaman, hansı tarixdə, kimin ha- kimiyyəti zamanı gəlmələri haqqında da bilgi almaq mümkündür. Məsələn, «Pənahi: Sultan Bayəzid-i mərhum zamanında diyar-i Əcəmdən – Təbrizdən gəlüb» (AÇ s. 199). Və ya «Həbibi: Sultan Bayəzid dövrinün axırında diyar-i Əcəmdən gəlmiĢ …» (AÇ s. 302). Təzkirəçilər bəzən Ģairin Osmanlı ölkəsinə kiminlə gəlməsi- nə də diqqət yetirmiĢlər. Məsələn: «ġah Qasım: Sultan Səlim-i mərhum Təbrizə varduqlarında xacələri Həlim Çələbi müqəddəma səyahətlə Təbrizə varduqlarında ġeyx Məxdumi xidmətində bir kaç gün tövbə vü inabət və çillə vü riyazət itmiĢ, ġah Qasım-i mərhumla dəxi əlaqe-yi məhəbbət itmiĢ imiĢ. Ol təqriblə izz-i hü- zur-i səltənətə tərtib idüb, Sultan Səlim-i mərhum dəxi ġah Qasımı Təbrizdən Ruma bilə gətürmiĢdür» (AÇ s. 22). Və ya «Zehni: Ġs- gəndər PaĢanun oğlu Əhməd paĢa ilə Ġstanbula gəlmiĢ idi» (KIN s. 411). Və ya «Feyzi: Əcəm diyarından ġamaxı nam məhəldən zü- hur edib, əvail-i halində diyar-i Əcəmə elçilik ilə gedən Ġncili Ça- vuĢ ilə məan dövlət-i aliyyəyə gəlib» (SAF s. 448). Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 35 Təzkirəçilərin diqqət yetirdikləri mövzulardan biri də Ģairin təhsili və yetiĢdiyi mühitdir. Məsələn, «Ġzzi: Ġqlim-i irfan və Ģəhr-i ġirvandan zühur edib, Ġstanbula gəlib, təhsil-i mərifət və fənn-i in- Ģada kəsb-i məharət etməklə dövlət-i aliyye-yi Osmaniyyədə bəzi kibarın katibi və nədim ü müsahibi və Ģüəra-yi əsrdən bir Ģair-i sehrkar olub» (SAF, 399). Təzkirəçilər Ģairlərin inanc dünyasına da aydınlıq gətirməyə çalıĢmıĢlar. Burada məsələyə daha çox dini-təsəvvüfi baxımdan yanaĢılmıĢdır. Verilən məlumatlardan bəzi Ģairlərin hər hansı bir təriqəti seçməsini və müəyyən üsul və adətlərlə yaĢamasını öyrəni- rik. Məsələn: «Səhabi: Neçə yıllar dəxi Seyyid Məhəmməd-i Nur- bəxĢ təriqinə süluk idüb, rahnümayan-i təriq-i həqiqətdən və mə- Ģayix-rah-i təriqətdən tövbə vü inabət idüb» (AÇ s. 510). Və ya, «Nəbati: Kəlimatından təsəvvüfə çalıĢmıĢ sofi, bəlki hürufi olmaq fəhm olınur» (AÇ s.446). Və ya «ġəmsi: Təriq-i təriqətdə qələndə- ran-i mücərrədan minvalində dərviĢ-i yek-cəhət və bidayət-i halin- də abdal ü əbrarla həm-məĢrəb və həm-söhbət idi» (L s. 331). Osmanlı təzkirəçiləri Azərbaycan Ģairlərini çox gözəl ifadə- lərlə tərif etmiĢlər. Məsələn: «Nütqi: Nəzər-i qəbul-i əkabir ü əma- silə vasıl olmıĢ idi və qissə-xanlıqda nadire-yi zaman və Ģöhre-yi dövran olmaq təqribiylə nəzər-i iksir-i əsər-i sultan-i cahan-fərman fərma-yi zəmin ü zaman Həzrət-i Sultan Murad Xan ilə məğbut ü məhsud-i ərkan olmaq mərtəbəsinə nail olmıĢ idi. Hala Ģəkkə- ristan-i məclis-i Ģah-i cahanda Ģəkkər-i mükərrər-i lütf ü ehsanıyla nutqi fəsih bir tuti-yi Ģirin-zəban və gülüstan-i söhbət-i sultan-i zamanda gül-i sadbərg inam-i firavanı Ģövqiylə ədası məlih bir bülbül-i hezar-dastandır» (KIN s. 1044). Və ya «Bəsiri: XoĢ-ayən- də, xub əĢarı və pəsəndidə farsi və türki mərğub güftarı vardur » (L s. 189). Və ya «Hafiz: Hikmətin gözəllikləri və fəzilətin bəzəyi ilə mümtaz olub, onda olan fəzilət və ululuq kimsədə yoxdur. Əs- rinin məĢhuru, dövr-i xalqının bəyəniləni, fəzilət sahibi, alimlər arasında etibarlı, hər fənnə və hər elmə çatmıĢ fazil və kamil kim- səydi. ġeirində xüsusi mənalar elə çoxdur ki, bir çox kimsənin Ģeirində yoxdur (S s. 97)». Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 36 Pənahi: «NəqqaĢluqda sani-i Mani və zəmin-i Rumda Mani- yi zəmani idi, bəlkə Mani bunun bənde-yi fərmanı idi. Həft əsl nəqĢ yazsa qeyrət-i HəĢt-BehiĢt olurdı. Gülzarda rəsm itdügi nilu- fərinün Ģikafətindən Ərjəng-i Çini və ustad-i Firəngi həyadan qərq-i baran-i əraq olub, tarix itdügi baharı rəĢk-i vərd-i behiĢt olurdı. Və yazduğı bərg-i bahar ilə mövsim-i Ģita fəsl-i ord-ibehiĢt olurdı. Çərx-i pür-əncüm iynələnmiĢ ovraqından nümunə asiman-i nilgün kase-yi lacivərdindən bir günədür. Dəvatı züləmat və mida- di guya ab-i həyatdur ki, yazduğı mahi tazə can bulub, dəryayadək can atardı və yaxud həlqe-yi əngüĢtin Ģəbike-yi mahi sanub, can qurtarmağı çün dərya-yi ümmanadək qaçardı. Ġzar-i yar yazsa, ruxı alından sürxi rəng alurdı və zülf-i nigar yazsa, bənəfĢə boynın əyüb qalurdı. Müsəvvirlükdə Behzad ana görə təsvirə surət vir- məzdi» (AÇ s. 199). Nəzərdən keçirilən təzkirələrdə Ģairlərin sənəti və peĢəsi haqqında da məlumata rast gəlirik. «Qəribi: nəsəbdə Ģərif və hə- səbdə, təfsirdə və sair ülumda xərif ü ba-vücud, barmağı naqis ikən təliqnüvislükdə bimanənd və Ģan-ı zərif idi» (AÇ s. 992). Və ya «Ġzzi: övlət-i aliyye-yi Osmaniyyədə bəzi kibarın katibi və nə- dim ü müsahibi və Ģüəra-yi əsrdən bir Ģair-i sehrkar olub…» (SAF s. 399). Və ya «Nəbati: Niğbolıya gəlüb, hüdud-i səlasin və tisa- miədə bir miqdar anda Ġskələ katibi olub» ( AÇ s. 446). «Pənahi: Sultan Süleyman-i mərhum dövrində nəqqaĢbaĢı olmıĢdı» (AÇ s. 199). Və ya «Əbdi: Hüsn-i xəttə malik və həkkaklıq sənətinə vaqif idi» (MK s. 33). Bəzən təzkirələrin vasitəsilə Ģairin xarici görünüĢü (gözəlli- yi, fiziki qüsurları və s.) haqqında da məlumat əldə edirik. «Qəri- bi: sağ əlinün səbbabə barmağı əvvəl doğumından məqtu olmağın rumilər «Barmaqsız Əmir» və əcəmlər «Mir Barmaqsız» dirlərdi» (AÇ s. 920). «Rəmzi: Qiyafəti pəriĢan, sarığı qarma-qarıĢıq idi. Yırtıq-pırtıq cübbəsinin üstünə qurĢaq bağlardı» (MK s. 14). Təzkirələrdə Ģairin tərcümeyi-halından sonra verilən əsas bilgi onun əsərləri haqqındakı məlumatlardır. Belə ki, təzkirəçilər Ģairin hansı mövzuda və ya janrda əsər yazması, əsərin qələmə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|