Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 40 zındıqlıqda və dinsizlikdə ittiham edərək, onun qətlinə dair üləma- dan fitva almıĢ, bunun nəticəsində onu dar ağacından asmaqla edam etdirmiĢdi 46 . Ġlk mənbələrə görə, Sultan Yaqub 24 dekabr 1490-cı ildə vəfat etmiĢ, onu azyaĢlı oğlu Baysunqur əvəzləmiĢdi. Əslində isə hakimiyyət, faktiki olaraq, Sufi Xəlilin əlində cəm- ləĢdi. O, 19 yanvar 1491-ci ildə Qazı Ġsanı edam etdirmiĢdi 47 . 1474-cü ildə Uzun Həsənin oğlu Uğurlu Məhəmməd atasın- dan üz döndərib, Osmanlıya sığındı. O, II Mehmedin qızı Gövhər- xan sultanla evlənmiĢ, bu nikahdan Əhməd adlı oğlu dünyaya gəl- miĢdi və sonradan bu oğlan qısa müddət ərzində Ağqoyunlu döv- lətinin padĢahı olmağı bacarmıĢdı. Osmanlı təzkirələrinə əsasən, azərbaycanlı Ģair Bəsiri, Uğurlu Məhəmmədin oğlu Əhmədin xidmətində olmuĢ, 1497-ci ildə Əhməd Azərbaycan taxtına sahib olarkən o da onunla birlikdə Təbrizə getmiĢdir. Daha sonra Əh- məd onu elçi kimi dayısı Sultan II Bayəzidin yanına göndərmiĢdi. Lakin Bəsiri Osmanlı sarayında danıĢıqlar apararkən Əhmədin ölüm xəbəri gəlmiĢ və o, geri qayıtmayıb, Ġstanbulda qalmıĢdı 48 . Tarix əsərlərindən bəlli olur ki, Əhməd «Osmanlı padĢahlarının üsulu ilə» dövləti idarə etməyə, mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmə- yə, ictimai-iqtisadi, siyasi islahatlar aparmağa cəhd etmiĢ və bu- nun nəticəsində əmirlər tərəfindən qətlə yetirilmiĢdi. Onun haki- miyyəti cəmi 7 ay sürmüĢdür 49 . AĢiq Çələbinin məlumatına görə, «Uğurluoğlu Sultan Əhmə- din diyar-i Əcəmdə Ģəhid olması» xəbəri Ruma yetiĢdikdə xalq onun üçün matəmə qərq olmuĢdu 50 . 1501-ci ildə ġah Ġsmayılın rəhbərliyi ilə yaradılmıĢ Azərbay- can Səfəvilər dövləti xalqımızın dövlətçilik tarixinin Ģanlı bir sə- hifəsini təĢkil etmiĢdir. Lakin təəssüf ki, Osmanlı təzkirəçiləri Sə- fəvi-Osmanlı münaqiĢəsi üzündən bu dövlətə antipatiya ilə yanaĢ- 46 Мешаирцш-шуара. 1994, с. 38-39, 313. 47 Хунджи Фазлуллах ибн-Рузбихан. Тарих-и алам ара-йи Амини, c.143. 48 Сещи Бей. Тезкире «Щешт-бищишт». с. 201. 49 Эфендиев О.А. Образование Азербайджанского государства Сефевидов в начале XVI века. Баку, 1961, c.53-54. 50 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с. 117. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 41 mıĢ və öz əsərlərində Səfəvilərə və onların tərəfdarı olan qızılbaĢ- lara qarĢı mənfi münasibət göstərmiĢlər. XVI-XVII əsrlərin Os- manlı təzkirələrində Səfəvi Ģahları həqarətlə «ġah Ġsmail-i ləin» 51 , «ġah Ġsmail-i sürx-sər-i bəd-siyər-i iblis-rəhbər» 52 , «fərman-dəh-i diyar-i Əcəm, Ģah-i Ģeytan-xadim ü həĢəm məzhər-i enva-yi bəd ü ebatil və sərdar-i əĢrar və rəis-i firqe-yi məxazil, Zöhhak-i xunxar- əmr olan ġah Ġsmail» 53 , «Təhmas-i anid» 54 , “Ģah-i nikbət-sipah Təhmasib-i bi-əql ü intibah”, “Ģeytan-i pür-iĢyan və div-i ləin-i pür-xizlan”, Səfəvi sarayı “xane-yi bum-aĢiyanə”, Səfəvi məmlə- kətləri “məmalik-i pür-məhalik”, Səfəvilərin tərəfdarları isə «sürx- sər-i bəd-siyər» 55 , «tayife-yi bədnam» 56 və s. nalayiq ifadələrlə ad- landırılırlar. Lətifi qızılbaĢları ilhad (dinsizlik) və ibahətdə (ha- ramları halal bilmək) ittiham edir 57 . AĢiq Çələbi 12 dilimli qızıl- baĢ tacı haqqında məlumat verir 58 . Osmanlı təzkirəçiləri hətta XIX əsrin hadisələrindən danıĢarkən azərbaycanlıları «qızılbaĢ» adlan- dırırlar 59 . Osmanlı təzkirələrində qızılbaĢlara mənfi münasibətin olma- sına baxmayaraq, bu əsərlərdə bəzi Azərbaycan Ģairlərinin qızıl- baĢlar haqqında müsbət Ģeirlərinə də rast gəlirik. Məsələn, Süruri yazır: Qönçədən gül nizə çəkdi Ģaha yoldaĢ olmağa, Lalələr baĢına tac aldı qızılbaĢ olmağa. Sünbül-i tərdən səba cəm eyləyüb çarublar, Asitan-i Ģahda baĢ qodı fərraĢ olmağa. Ey Süruri yerdə Ģahun nail-i əsb-i Düldüli, 51 Латифи Тезкиретцш-шуара. с. 308. 52 Йеня орада, с. 300. 53 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. с. 86. 54 Йеня орада, с. 930. 55 Латифи Тезкиретцш-шуара. с. 221. 56 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. 591. 57 Латифи Тезкиретцш-шуара. с. 300. 58 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с. 59. 59 Мащмуд Кемал Инал. Сон асыр тцрк шаирлери. 3. ъ. с. 1627. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 42 YaraĢur altında mahun ənbərin qaĢ olmağa. ġahinin farsca bu beyti də qızılbaĢlar haqqındadır: نركٌ جات تسا رس رب ار ناتلود بحاص هك ىگ تسا ردٌح لآ غاب خرس ىاهلگ همه نٌا Dövlət sahiblərinin baĢlarındakı bir rəngli tacların hamısı, Heydər nəslinin bağının qırmızı gülləridir. Osmanlı Ģairi Mövlana Nihani sanki Sürurinin laləni qızılba- Ģa bənzətmsinə cavab olaraq yazırdı: Tac-i gülgün geydigiyçün lalə Ģahilər gibi, Çəkdi süsənlər qılıc sünni sipahilər gibi. Rafizidür lalə anınçün baĢında tacı var, Yasəmənlər Həqqə üz tutmuĢ ilahilər gibi 60 . Bu misal gətirdiyimiz Ģeir parçaları o dövrün gərgin ide- oloji və hərbi-siyasi rəqabət meydanında baĢ verən hadisələrin Azərbaycan və Osmanlı ədəbiyyatına təsirinin nümayiĢ etdirilməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirlər. Qınalızadə I Sultan Səlimdən bəhs edərkən ġah Ġsmayılın yüksəliĢini təsvir edir. Onun Ģərhinə görə, Əcəm ölkəsi müxtəlif tayfa hakimlərinin arasında bölüĢdürülmüĢ olduğundan ġah Ġsma- yıl bu fürsətdən istifadə edib, onlara tək-tək qələbə çalmıĢ və haki- miyyətə yiyələnmiĢdi 61 . Qınalızadə Səfəvi Ģahlarının hər birinin «Əfrasiyab-i mərəke-yi girudar» olduğunu və onların «nəf-i ca- handa fərzanə keçən neçə Ģahları piyada edüb, əsb-i dövlətdən xak-i məzəllətə düĢürdüklərini» yazır 62 .Osmanlı təzkirəçisi tərə- findən Səfəvi Ģahlarının məhz qədim türk hökmdarı Əfrasiyaba bənzədilməsi bu sülalənin bir türk nəsli olmasından irəli gəlirdi. 60 Сещи Бей. Тезкире «Щешт-бищишт». с. 181. 61 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. с. 86-88. 62 Йеня орада, с. 23. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|