Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 65 əsrin ikinci yarısında yaĢamıĢ ġəki xanlarından bəhs edərkən Azərbaycanın ġəki bölgəsini Dağıstana aid edir: «Həsən Məhəm- məd xan ibni Hüseyn xan ibni Həsən bəy ibni Hacı Çələbi Dağıs- tanda ġəki xanı idi» 157 ; «Hüseyn xan ibni Həsən bəy ibni Hacı Çə- ləbi Dağıstanda ġəki xanı idi» 158 . Halbuki ġəki tarixən Azərbay- can coğrafi anlayıĢına daxil olmuĢ və vətənimizin tarixi coğrafiyasının ayrılmaz tərkib hissəsi hesab edilmiĢdir. Bu tarixi gerçəklik bir sıra mötəbər qaynaqlarda öz əksini tapmıĢdır. Belə ki, Elxanilər (Hülakülər) dövlətinin vəziri olmuĢ məĢhur alim Fəzlullah RəĢidəddin ibn Ġmadüddövlə Əbülxeyr əl-Həmədaninin (1247-1318) «Mükatibat-i RəĢidi» adlanan rəsmi yazıĢmalar toplusundakı 36 saylı sənəddə Elxanilər dövlətinə daxil olan məmləkətlər sadalanarkən ġəki bölgəsinin adı «Azərbaycanın vila- yət və naiblikləri» sırasında çəkilir və ġəkinin Azərbaycana aid ol- duğu göstərilir 159 . Səfəvilərin dövlət quruluĢu və inzibati sistemi haqqında ən müfəssəl mənbə sayılan Mirzə Səmianın «Təzkirətül- müluk» («Hökmdarlar üçün təzkirə») əsərində (1725-1729-cu illər arasında yazılmıĢdır) Azərbaycan ölkəsinin dörd bəylərbəyilikdən (Təbriz, Çuxursəəd, Qarabağ və ġirvan) ibarət olduğu göstərilir və bu bəylərbəyiliklərdən hər birinə daxil olan nahiyələrin adları açıqlanır. Mirzə Səmianın məlumatına görə, ġəki və ƏrəĢ bölgəsi Azərbaycanın ġirvan bəylərbəyiliyinə daxil olan altı nahiyədən birini təĢkil edirdi 160 . Rus ordusunun polkovniki S.D.BurnaĢev vəzifə təyinatı ilə əlaqədar olaraq bir müddət Tiflisdə yaĢamıĢ, Qafqazın vəziyyəti ilə yaxından tanıĢ olmaq imkanı əldə etmiĢ və bu barədə kitablar nəĢr etdirmiĢdi. O, 1786-cı ildə yazdığı və Azərbaycan xanlıqlarının təsvirinə həsr etdiyi əsərində Nuxa (ġəki) xanlığının adını Azərbaycan vilayətləri sırasında çəkmiĢ, onun haqqında məlumat vermiĢ və ġəkini Azərbaycan torpağı he- 157 Чинаръы Н. Шейщцлислам Ариф Щикмет Бейин Тезкиретцш-шуарасы. с. 43. 158 Йеня орада с. 44. 159 Рашидаддин. Переписка, с.269-270. 160 Мирза Сямиа. Тязкирятцл-мцлук. Тещран, 1368, с. 72-78; Minorsky V. “Tadhkirat al-muluk”: A Manual of Safavid Administration. London, 1943, p.39. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 66 sab etmiĢdir 161 . Bu faktlar onu göstərir ki, istər orta əsrlərdə, istərsə də Arif Hikmətin söz açdığı XVIII əsrin ikinci yarısında ġəki Azərbaycanın tarixi coğrafiyasının ayrılmaz tərkib hissəsi olmuĢ və bu həqiqət ilkin mənbələrdə öz əksini tapmıĢdır. Digər bir təzkirəçi Mahmud Kamal da Ģair Səbati haqqında məlumat verərkən onun «Dağıstanda ġəki müzafatından QutqaĢini qəryəsi əhalisindən» olduğunu və 1846-cı ildə doğulduğunu ya- zır 162 . Buradan belə bir səhv nəticə doğa bilər ki, guya Səbati ana- dan olan zaman, yəni 1846-cı ildə ġəki və onun bir nahiyəsi olan QutqaĢen (Qəbələ) inzibati baxımdan Dağıstana tabe imiĢ. Lakin biz tarixi dəlilləri incələdik və Mahmud Kamalın bu mülahizəsinin tamamilə yanlıĢ olduğunu gördük. Belə ki, Çar Rusiyası zamanın- da Nuxa (ġəki) qəzası 1 yanvar 1841-ci ildə yaradılmıĢdı və o, Nuxa, Xaçmaz, Qəbələ və ƏrəĢ məntəqələrindən ibarət idi 163 . Nu- xa qəzası yaradıldığı vaxtdan etibarən mərkəzi ġamaxı Ģəhəri olan və bir sıra ġimali Azərbaycan qəzalarını (ġamaxı, ġuĢa, Nuxa, Lənkəran, Bakı, Dərbənd və Quba) özündə birləĢdirən «Kaspi vi- layəti»nin tərkibinə daxil edilmiĢdi 164 . 1846-cı ildə «Kaspi vilayə- ti» ləğv olunduqdan sonra Nuxa (ġəki) qəzası ġamaxı quberniya- sının, 1859-cu ildən Bakı quberniyasının, 1868-ci ildən isə Yeliza- vetpol (Gəncə) quberniyasının tərkib hissəsi olmuĢdu 165 . Buradan məlum olur ki, nə Səbatinin doğulduğu 1846-cı ildə, nə ondan öncə, nə də ondan sonra ġəki və o zamanlar onun bir məntəqəsi sayılan Qəbələ Dağıstana aid edilməmiĢlər. Onlar Dağıstandan deyil, bəzi digər Azərbaycan qəzaları ilə birlikdə ġamaxıdan, daha sonralar isə Bakıdan və Gəncədən idarə olunmuĢlar. 161 Описание областей Адребижанских в Персии и их политического состояния сделанное пребывающим при его Высочестве Царя Картлинском и Кахетинском Ираклии Темуразовиче Полковником и Кавалером Бурнашевым в Тифлисе в 1786 г. Курск, 1793, с. 7-9. 162 Мащмуд Кемал Инал. Сон асыр тцрк шаирлери. 4. ъ. с. 2135. 163 Азярбайъан Совет Енсиклопедийасы (АСЕ), ъ. ВЫЫ, с.305. 164 АСЕ, ъ.В, с.291. 165 АСЕ, ъ.ВЫЫ, с.305. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 67 Göründüyü kimi, tarixi qaynaqlar və rəsmi sənədlər ġəkinin əsrlər boyunca tarixi, coğrafi, mədəni və siyasi cəhətdən Dağıstana deyil, Azərbaycana aid olduğunu təkzibedilməz Ģəkildə ortaya qoyur. Belə olan halda, Arif Hikmətin və Mahmud Kamalın ġə- kini Dağıstana aid etmələri onların Qafqazın tarixi və coğrafiyası haqqında səthi biliklərə malik olduğunu göstərir. Çünki elə həmin müəlliflər öz təzkirələrinin digər yerlərində XVIII-XIX əsrlərin Ģairlərindən bəhs edərkən Qarabağı və ona tabe olan BərgüĢad və Qazaxı da əsassız surətdə Dağıstana aid edirlər: «Vaqif Dağıstan qitəsində, Qarabağ nam ölkədə Qazax tayifəsindən zühur … et- miĢdir» 166 ; və ya Mahmud Kamal, Nigaridən bəhs edərkən «Nigari … Dağıstanda Qarabağa tabe BərgüĢad qəsəbəsində 1220 (1805)-də doğdu» Ģəklində bilgi verir 167 . Bu kimi məlumatlar heç bir mənbənin faktları ilə təsdiqlənmir. Əksinə, tarixi qaynaqlar sö- zügedən ərazilərin tarix boyunca Azərbaycan coğrafiyasının tərki- bində olduğunu nümayiĢ etdirir. Hələ məĢhur ərəb tarixçisi Əh- məd ibn Əsəm əl-Kufi (ö. 926) özünün «Fütuh əl-buldan» («Ölkə- lərin fəthi») əsərində «Bərdədən 40 fərsəx … aralı olan Qazax adlı məntəqənin» Azərbaycana aid olduğunu bildirmiĢdir 168 . Fəzlullah RəĢidəddin, ġərəf xan Bidlisi, Övliya Çələbi, Mirzə Səmia, S.D.BurnaĢev, Hacı Zeynalabidin ġirvani, Ġsa Ziyai və baĢqaları öz əsərlərində Qarabağın aĢkar surətdə Azərbaycan ərazisi olduğu- nu qeyd etmiĢlər. Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz Osmanlı təzkirəçi- lərinin bəhs etdikləri XVIII əsrin sonları - XIX əsrin əvvəllərinə dair ən mötəbər qaynaqlardan biri məĢhur səyyah Hacı Zeynalabi- din ġirvaninin səyahətnamələridir. Bu müəllif özünün «Bustan üs- səyahət» əsərində yazır: «Qarabağ Azərbaycanın vilayətlərindən biridir, hər yeri firavandır və əhalisi türkdillidir» 169 . Bütün bunlar- 166 Чинаръы Н. Шейщцлислам Ариф Щикмет Бейин Тезкиретцш-шуарасы. с. 109. 167 Мащмуд Кемал Инал. Сон асыр тцрк шаирлери. 4. ъ. с. 1627. 168 Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar (ön söz: F.Əsədov; tərcümə edənlər: Z.Bünyadov, C.Ġskəndərli, H.Əkbərov, S.Süleymanova, E.Ağayeva). Bakı, 2005, s. 59. 169 Щаъы Зейналабидин Ширвани. Bustanus-səyahət. Tehran, 1315, с. 425. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|