Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 53 Sultan Süleymandan sonra Osmanlı taxt-tacına onun vəliəhdi II Səlim (1566-1574) yiyələndi. AĢiq Çələbi II Səlim haqqında yazır: Salsa tiğün cahana nola hiras, Əcəmi oğlanunca yox Təhmas. ġah-i Təbrizi dərbədər etdün, BaĢına tac-i dərd-i sər etdün 107 . Yenə həmin müəllif II Səlimdən bəhs edərkən onu ġah Təh- masiblə müqayisə edir və Səlimin göndərdiyi hədiyyələr qarĢısın- da Təhmasibin heyran qaldığını vurğulayır: «Əgər mənsəbdə və malda və əgər halda və məalda ġah Təhmasib fərzane-yi nət-i lub- i Ģahi ikən müft-i əsbab verməklə Ģöylə iltifat eyləmiĢdür ki, lub-i hiylədə sehr-i Samiri edər keçinürkən cühud-i xane-yi heyrətdə mat eyləmiĢdür» 108 . Tarixdən bəllidir ki, Təhmasib öz oğlu Ġsmayılı itaətsizlik göstərdiyi üçün 1556-cı ildə Qəhqəhə qalasında həbs etdirmiĢ və o, təxminən 20 il ərzində həbsdə qalmıĢdı 109 . Osmanlı təzkirələri- nin məlumatına görə, Təhmasib öz oğlu Ġsmayılı Qəhqəhə qalasın- da həbs etdiyi zaman o, orada kitab oxumaqla vaxtını keçirir, xüsusən də əcdadları olan Səfəvi Ģeyxlərinin öz xətti ilə qələmə aldıqları əlyazmalara maraq göstərirdi. Atası öldükdən sonra II ġah Ġsmayıl (1576-1577) hakimiyyətə gəldikdə tədricən dövlətin dini siyasətində və ideologiyasında dəyiĢiklik etməyi, Ģiəliyin hakim rolunu aradan qaldırmağı və sünnilik cərəyanına meydan verməyi qərara aldı. Bu prosesin icra olunmasında aparıcı rol Sey- yid ġərif Cürcani nəslindən olan Mirzə Məxdum ləqəbli Müiniddin ƏĢrəf adlı din xadiminə məxsus idi. O, hələ Ġsmayıl zindanda olarkən onunla görüĢmüĢ və dini söhbətlər etmiĢdi. La- kin qızılbaĢ əmirləri sözü bir yerə qoyub, Ģahın hüzuruna gəlirlər və ona «molla-yi mərqumun qəsəre-yi himmət və əqsa-yi nehməti 107 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с. 77-78. 108 Йеня орада, с. 80. 109 Эфендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. с. 122. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 54 məzhəb-i Ģiəyi mehr ü məhəbbət gibi aləmdən götürüb, manənd-i Ənqa müsəmmasını mədum etməkdür» deyə, Mirzə Məxdumun əməllərindən Ģikayət edirlər. Nəticədə, II Ġsmayıl bu tədbirlərdən əl çəkməyə və hətta Mirzə Məxdumu bir-iki gün həbsdə saxlama- ğa vadar olur, daha sonra o, azadlığa buraxılır. Lakin çox keçmir ki, II ġah Ġsmayıl əmirlərin qəsdi nəticəsində öldürülür. Bu hadisə- dən sonra Mirzə Məxdum Osmanlı dövlətinə sığınır, müxtəlif vaxtlarda Diyarbəkrdə, Bağdadda, Trablusda, Məkkə və Mədinədə qazı olduqdan sonra nəqibül-əĢrəf təyin edilir 110 . II Sultan Səlimin oğlu III Sultan Muradın (1574-1595) dövründə Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində yenidən sülh pozuldu. Osmanlı sultanı «əsgər göndərərək, ġirvan, Rəvan və Azərbaycanı ölkəsinə qatdı» 111 . Zeyni 1578-1590-cı illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsində Os- manlı komandanı Osman paĢanın ġirvanı tutması haqqında Ģeir demiĢdi: «Vəziri-əzəm Osman paĢa həzrətləri vilayət-i ġirvanı fəth ü təsxir ilə əlave-yi məmalik-i Osmani etdükdə təhniyyət-i fəth içün dedügi əbyat məĢhur-i cəhan olub, sər-dəftər-i nadirə- quyan olan divanə insan təxmis eyləmiĢdür. Ol əbyat budur»: Bu gün meydan-i rəzm içrə sən etdün fəth ġirvanı, Umarım edəsin min-bəd zəmin Ġran u Turanı 112 . Qınalızadə III Murad haqqında yazır: ﺍس ضﻳشﺒت ﻰﻟﺍﻭ گ ذعس ﻰﻣ فشؽﺍ تخ س ص جﺎﺑ گ آ ﻥدس ر دسﻭآ ﻰﻣ ﻥﺎدﻳﺎﺑس چ ﻰﻛ دﺎﺑ ﺎت ﻥﺎﻬﻔصﺍ ﻞﻫﺍ ذﻨﻫﺍس شﺑ ﻢؽ تﻫﺍس صﺍ ﻪﻣشع دسﻭآ ﻰﻣ ﻥﺎﻬﻔصﺍ ﻞﻫﺍ ﻪﺑ 113 . 110 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 984-985; Бейани Мустафа бин Ъаруллащ Тезкиретцш-шуара. с. 78-79. Бу щадисялярин Сяфяви мянбяляриндяки шярщи цчцн бах: Эфендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. с. 139-141. 111 Бейани Мустафа бин Ъаруллащ Тезкиретцш-шуара с. 28. 112 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 456. 113 Йеня орада, с. 23. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 55 III Sultan Murad dövrü Ģairlərindən DərviĢ yazır: Nə çokbaĢlu olur, ya Rəbb, o xətt-i fitnə-əngizi, Nə fitnə baĢıdur anunsər-i zülf-i dil-avizi. Qərar etdi səvad-i xətti ruy-i təbnakında, Qonub gərd-i sipah-i Rum tutdı sanki Təbrizi. Müqabil laləyə susən çəmən səhnində rumidür, QızılbaĢa çəkər san xəncər-i bürran-i sər-tizi 114 . Osmanlı Ģairi Mühiti ġirvandakı Osmanlı ordusunda qazılıq etmiĢdir: «Mərhum Mustafa paĢa təsxir-i Ġran u Turan içün əzm-i girudar edüb, səhra-yi vilayət-i ġirvanı qızılbaĢ-i bəd-məaĢlarun baĢı ilə laləzar və nəhr-i Araz u Ceyhunı ol tayife-yi baqiyyənün xunı ilə sürx-ab etdükdə ordu-yi hümayunda qazı olmıĢ idi. Hala dəxi bər-nəhc-i mazi ol diyarda qazıdur» 115 . Mühiti «Mustafa paĢa qızılbaĢ səfərinə çıxınca, sultanın ordusunun qazısı olmuĢdu» 116 . Qeysəriyyəli Mustafa Meyli, Osman paĢa ilə ġirvana getmiĢ, bir müddət dəftərdar, bir müddət mirliva olmuĢdur 117 . XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi hökmdarı I ġah Abbas Os- manlıların əlinə keçmiĢ Azərbaycan torpaqlarını geri qaytarmaq üçün yeni bir müharibəyə baĢladı. Bu müharibələr müəyyən fasilə- lərlə 1639-cu ilə kimi davam etdi və I Abbasın varisi ġah Səfinin zamanında Qəsri-ġirin sülh müqaviləsinin imzalanması ilə baĢa çatdı. Hərbi əməliyyatlar zamanı əldən-ələ keçən Azərbaycan tor- paqları bu müqaviləyə əsasən Səfəvilərin hakimiyyəti altında qal- dı. Osmanlı Ģairləri bu müharibələr zamanı baĢ vermiĢ bəzi fəthlərə tarixi beytlər həsr etmiĢlər. Yəhya Əfəndi Ġrəvanın fəthinə dair tarix demiĢdir: 114 Йеня орада, с. 391. 115 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 934. 116 Бейани Мустафа бин Ъаруллащ Тезкиретцш-шуара. с. 75. 117 Йеня орада, с. 80. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|