Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 56 Rəvana varıcaq Sultan Murad xan-i Cəm-heybət, Müyəssər eylədi anın Xuda-yi müstəan fəthin. Cəmi-yi əhl-i sünnət əsgər-i Ġslam Ģad oldu, Dedi Yəhya anın tarixini gördük Rəvan fəthin 118 . EyĢi: «Sultan Murad xan həzrətləri hısn-i Rəvanı fəth eylə- dikdə təb-i dürərbarlarından sadir olan beyt-i bi-həmtadır: ġərar-i nar-i qəhr-i can-sitanı Cəm-cahın, Rəvanın aldı, sanman canın aldı Ģah-i gümrahın» 119 . Ġrəvan qalası Osmanlılar tərəfindən 1634-cü ilin avqustunda ələ keçirilmiĢ, lakin 1635-ci il aprelin 2-də yenidən qızılbaĢlar tərəfindən geri alınmıĢdı 120 . Osmanlı təzkirələrində müxtəlif Ģəhərlərin fəthinə dair tarixlər yer almıĢdır. Onlardan bəzilərinə nəzər salaq. Fəxri təxəllüslü Çorlulu Mahmud Çələbi Bağdad fəthi haq- qında yazır: Qəhr ilə aldı Ġraq-i Ərəbi. Həmin Ģair Ġrəvan fəthinə dair bu misranı söyləmiĢdir: Ovn-i mövla ilə fəth oldı Rəvan 121 . Əbdürrəhman Çələbi Xeyri Bağdad fəthi haqqında: Bir səhər gördüm idi qasid-i fərxəndə-peyam, Eylədi müjde-yi fəthi ilə dil-i aləmi Ģad. 118 Мустафа Сафаи Ефенди. Тезкире-и Сафайи. с. 732. 119 Сеййид Рыза Зещримарзаде. Рыза тезкиреси. с. 70. 120 Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. ЫЫЫ ъилд (ХЫЫЫ-ХВЫЫЫ ясрляр).- Бакы: Елм, 1999. – с. 262-263. 121 Мцъиб Мустафа. Тезкире-и Мцъиб. с. 50. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 57 Nərədir fəth olan aya deyü sorduqda biri, Dedi Xeyri ona tarix bəlad-i Bağdad 122 . beytləri vardır. Sultan Murad xan ibn Sultan Əhməd xan «təxtgah-i xüləfa- yi RaĢidin olan Bağdad-i darüssəlam üzərinə səfər edüb, əndük zamanda ol qəle-yi Qaf-simayı zur u cəbr ü qəhr ilə fəth ü təsxir eyləmiĢdir. Nitəkim ol heyndə kəndilər buyurmuĢlardır»: Xızr gibi gəldi yetdi himmət-i qütb-i zaman, Bi-təb fəth eylədim Bağdad Ģəhrin rayikan 123 . Bağdad 25 dekabr 1638-ci ildə Osmanlıların əlinə keçdi. Təzkirələrdə Qəsri-ġirin müqaviləsindən (1639) sonra Səfə- vilərlə Osmanlılar arasındakı diplomatik münasibətlərin bəzi mə- qamlarına diqqət yetirilmiĢdir. Səfayi XVII əsr Azərbaycan Ģairi Feyzinin Səfəvilər dövlətinə gəlmiĢ Osmanlı elçisi Ġncili ÇavuĢla birlikdə Türkiyəyə getdiyini yazır. Süleyman Nahifi 1110-cu (1698-99) ildə Osmanlı sultanı II Mustafa tərəfindən Əbu Faruq Mehmed paĢa baĢda olmaqla Əcəm Ģahına göndərilən elçi heyətinin içində olmuĢ, Ġrəvan, Təbriz, Naxçıvan, Qəzvin, Qum, KaĢan, Ġsfahan və s. Ģəhərlərdəki Ģairlər- lə, ədiblərlə və alimlərlə görüĢüb söhbət etmiĢdir. Naxçıvanda olarkən bu beyti söyləmiĢdir: Ol ğəbğəb ilə baxdım xuban-i Naxçıvana, Hüsn dəyər vermiĢ çah-i zənah-i cavana. Lakin onun yaradıcılığında ifrat dini fanatiklik və məzhəb təəssübkeĢliyi görülməkdədir 124 . 122 Сеййид Рыза Зещримарзаде. Рыза тезкиреси. с. 33. 123 Йеня орада с. 10. 124 Мустафа Сафаи Ефенди. Тезкире-и Сафайи. с. 649-650; Салим Ефенди. Тезкиретцш-шуара. с. 653. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 58 XVII əsrin son illərində bədəvi ərəblər qiyam edib, Osmanlı dövləti tərkibindəki Bəsrə Ģəhərini tutsalar da, qızılbaĢlar oranı onlardan almıĢ və Səfəvi Ģahı Sultan Hüseyn Ģəhərin açarlarını Gəncə və Qarabağ hakimi Kəlbəli xan Ziyadoğlu Qacarla Osmanlı sultanı III Əhməd xana göndərmiĢdi. ġair Mustafa ġehdi Kəlbəli xanın gəliĢinə bir müəmma da demiĢdir 125 . Bağdad valisi Ġsmayıl paĢa Əcəmə fərar etdikdə Ģair Mustafa Rifəti də onunla birlikdə olmuĢ, «paĢa-yi məzburdan dur olduqdan sonra» yenə saraya qayıtmıĢdı 126 . Əslən Vandan olan Ģair Əhməd Dürri «Divan-i sultani katib- ləri zümrəsinə ilhaq olduqdan sonra xacəgan-i divan-i bülənd-ey- van-i padiĢahi rütbəsiylə sər-əfraz olmaqla necə mənasib-i cəliləyə müiəsərrif olub, bin yüz otuz iki (1719-20) tarixində dövlət-i aliyye-yi Osmaniyyə tərəfindən elçilik ilə Əcəm Ģahına göndəril- miĢdir» 127 . Ramiz bu elçiliyi 1131-ci ilin Ģaban ayına aid edir 128 . 1134 (1721-22) ildə Ģair Arif Səfəvilər dövlətindən Osmanlıya gə- lən və Nami adlı Ģairin baĢçılıq etdiyi elçilikdə olmuĢdur 129 . XVIII əsrin 20-ci illərində Səfəvilər dövlətinin zəifləməsi nəticəsində Azərbaycanın Xəzərsahili əraziləri Rusiya tərəfindən zəbt edildi, bir sıra digər bölgələri isə müvəqqəti olaraq Osmanlı qoĢunlarının əlinə keçdi. Bu hadisələr yenə də Osmanlı poeziyasında öz əksini tapmıĢdır. Mövla Ġshaq ibn Mövla Ġsmayıl (ö. 1137) Gəncə fəthinə ta- rix yazmıĢdır: Hatif Ġshaq-i dua-quya dedi tarixini, Açdı bab-i Gəncəyi ĢəmĢir-i ədl-i Əhmədi 130 . Əbdüllətif Razi Təbrizin fəthinə tarix demiĢdir: 125 Мустафа Сафаи Ефенди. Тезкире-и Сафайи. с. 330. 126 Салим Ефенди. Тезкиретцш-шуара. с. 334. 127 Мустафа Сафаи Ефенди. Тезкире-и Сафайи. с. 189; Салим Ефенди. Тезкиретцш- шуара. с. 302. 128 Рамиз ве Адаб-ы Зурафасы. с. 98. 129 Салим Ефенди. Тезкиретцш-шуара. с. 480, 661. 130 Рамиз ве Адаб-ы Зурафасы. с. 6. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|