Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 43 Maraqlıdır ki, Sultan Səlim də ġah Ġsmayıla yazdığı məktubda onu Əfrasiyaba bənzədirdi 63 . Həmin zaman bəzi Ģəxslər Səfəvi hakimiyyətinə itaət etmə- yib, Osmanlı ölkəsinə getməyi qərara aldılar. Monla Ġdris Bitlisi Ağqoyunlu dövlətinin süqutundan sonra Osmanlıya, II Bayəzidin sarayına sığınmıĢdı 64 . EyĢinin atası din xadimi olmuĢ, Qəzvindən Osmanlı ölkəsinə qaçmıĢdı. HaĢiminin də atası Əcəmdən mühaci- rət etmiĢ və Trabzonda Sultan Səlimin xidmətinə daxil olmuĢ və Səlimin atası Bayəzid ilə müharibəsində həlak olmuĢdur. Həbibi, Sultan Bayəzid dövrünün axırında Ruma gəlmiĢdi. Əbhərli Haki- mi sünni olduğu üçün ġah Ġsmayıl hakimiyyətə gələndən sonra əv- vəlcə Diyarbəkrə, sonra Ġstanbula qaçmıĢdı. Eyni zamanda, həmin illərdə Osmanlıdan üz döndərib Səfə- vilərə sığınanlar da olmuĢdur. Bursalı Firdovsi-yi Rumi II Bayəzid dövründə «padiĢah haqqında bir kaç əbyat-i na-Ģayəstə və na-səza diyüb, vilayət-i Rumdan fərar və diyar-i Əcəmdə qərar etdi» 65 . Ədirnə yaxınlığndakı Dimetoka adlı qəsəbədən olan Vasiyi Çələbi II Bayəzidin qəzəbinə tuĢ gəlmiĢ və «çıkub vilayət-i Əcəmə get- miĢdi». Vəziyyət düzəldikdən sonra o, təkrarən Ruma qayıtmıĢ- dı 66 . Sultan Sənayi Divani, Mövlana «Divan»ını ġah Ġsmayıla təqdim etmək üçün Təbrizə gəlmiĢ, Səfəvi sarayında məclislərdə və söhbətlərdə iĢtirak etmiĢdir. O, geri qayıdarkən azərbaycanlı Ģair DərviĢ Səfi də onunla Ruma getmiĢ və orada mövləviliyi qə- bul etmiĢdi 67 . Sultan Səlim hakimiyyətə gəldikdən sonra yeni qurulmuĢ gənc Səfəvilər dövlətinə qarĢı qəti hərəkətə keçmək qərarına gəldi. 63 Аббаслы М. Шащ Исмайылын юмцр йолу миниатцрлярдя. Бакы, 1981; Browne E.G. A History of Persian Literature in the Modern Times (A.D.1500-1924). Cambridge University Press, 1924, s. 12. 64 Сещи Бей. Тезкире «Щешт-бищишт». с. 46. 65 Латифи Тезкиретцш-шуара. с. 426; Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 784. 66 Латифи Тезкиретцш-шуара. с. 555. 67 Есрар Деде. Тезкире-и шуарайи мевлевийе. s. 165. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 44 Bəyani yazır: «918 / 1512-də səltənət onun gücünə verildi. Səltə- nəti dönəminin ilk zamanlarında yurddakı dinsizləri zərərsizləĢdir- miĢ, sonra ġah Ġsmayılın ortadan qaldırılmasına qərar vermiĢdi» 68 . Təzkirəçilər Sultan Səlimin ġah Ġsmayılla «fəza-yi Çaldıran- da cəngə ahəng etməsindən» 69 , Sultan Səlimin qızılbaĢlar üzərinə «səfər-i zəfər-əsər»indən 70 bəhs edirlər. Lətifi Sultan Səlimdən söz açarkən yazır ki, «müluk-i malik-i Təbriz ü Xorasan xof-i cəladə- tindən hirasan … və təbrizlilər tir-i xədəngindən lərzidə idi» 71 . ġah Ġsmayıl 1514-cü ildə Sultan Səlim Əcəm səfərinə çıxar- kən ona Mir Barmaqsız ləqəbi ilə tanınan azərbaycanlı Ģair, xəttat və din xadimi Mir Hüseyn Qəribini elçi göndərmiĢ, lakin o, Qey- səriyyədə həbs olunmuĢdu. Səlimə yazdığı bir qəsidənin nəticəsin- də həbsdən qurtulmuĢ, Osmanlı xidmətinə keçmiĢdi. AĢiq Çələbi- yə görə, Əlqas mirzə Kəfəyə gəldikdə o da orada yaĢayırmıĢ və Ģahzadəyə böyük qonaqpərvərlik göstərmiĢdi və elə bu səbəbdən də xidmətdən uzaqlaĢdırılmıĢdı. Qınalızadə Sultan Səlimin Səfəvilərə qarĢı müharibəsinə dini don geyindirərək, ġah Ġsmayılın «ilahi hökmlərdən üz döndərdiyi- ni» iddia edir. Daha sonra o, Osmanlı əsgərlərini tərifləyir və Çal- dıran döyüĢünü təsvir edir: «Səhra-yi Çaldıranda təlaqi-yi əskə- reyn vaqe olub, səflər bağlanub, bahadıran hər tərəfdən əlləĢüb, bir-biriylə dilləĢüb, səfarət-i siham zəban-avər-i hüsama mübəddəl və müharibe-yi bil-kəlam vəl-hüruf müqərəə bil-rimah vəs-süyufa mühəvvəl olub, tir-i ahənin peykan-qüvvət və müzahirət-i kəman ilə qəlb-i düĢmənana yüz urmuĢ idi. Cümle-yi gürz ü təbərə cöv- Ģən ü sipər mane olmayub, neçə dilavərlərün ruy-i həyatını xak-i məmata sürmüĢ idi… Tib-i yılan ümman-i zireh və xəftanda qəv- vaslar gibi ləali-yi həyatı ararlar və tir ü xəncər-misal-i ayaran xizane-yi sine-yi pəhləvanı dələrlər idi… Qönçe-yi dövlət nəsim-i zəfər ü nüsrət ilə xəndan … olub… ġah Ġsmayıl baqiyyətüs-süyuf 68 Бейани Мустафа бин Ъаруллащ Тезкиретцш-шуара. с. 27. 69 Латифи Тезкиретцш-шуара. с. 300. 70 Йеня орада, с. 221. 71 Йеня орада, с. 149. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 45 olan məxazil ilə qərarı fərara və əziməti həzimətə təbdil eylədi» 72 . Bu döyüĢdə QızılbaĢ ordusunun bir çox sərdarları öldürüldü. Səhi bəy qeyd edir ki, Sultan Səlim «ġah Ġsmayıl ilə savaĢdı və Allahın izni ilə ġərq padĢahı Ġsmayıl Ģah həzimətə uğradı» 73 . Sultan Səlim öz farsca Ģeirində «əsgərimlə Ġstanbuldan hərə- kət edib Əcəm səfərinə çıxdım, qızılbaĢı məlamət qanına qərq et- dim» deyə bu yürüĢü təsvir etmiĢdir 74 . Suni təxəllüsü ilə Ģeirlər yazan Ġsgəndər paĢanın oğlu Mustafa bəy, Sultan Səlim zamanın- da sancaqbəyi olmuĢ və Çaldıran döyüĢündə iĢtirak etmiĢ, «Ģücaət və mərdanəlik» göstərmiĢdi, sultan tərəfindən mükafatlandırıl- mıĢdı 75 . Həmçinin Ģair olan Sultan Səlimin niĢançısı Tacizadə Cə- fər Çələbi də «əzimət-i cəng-i ġah Ġsmayıl»da iĢtirak etmiĢdi 76 . Monla Ġdris, Həlimi Çələbi və Cəfər Çələbi «səfər-i Ərdəbildə və əzmiət-i ġah Ġsmayılda» Sultan Səlimin yanında olmuĢlar 77 . Çaldıran döyüĢü Osmanlı ədəbiyyatında geniĢ surətdə əksini tapmıĢdır. AĢçızadə Həsən Çələbi Çaldıran döyüĢünə dair farsca və türkcə tarixlər demiĢdir. Türkcəsi belədir: PadiĢah-i sərir-i həft-iqlim, Yəni Sultan Səlim-i ədl-ayin. Payimal etdi sürxsər ceyĢin, Sərnigün oldı mülhid-i bi-din. 72 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 86-88. 73 Сещи Бей. Тезкире «Щешт-бищишт». с. 49. 74 Йеня орада, с. 50. 75 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 591-592. 76 Йеня орада, с. 252. Bəzi tarixçilər Çaldıran döyüĢündə guya ġah Ġsmayılın həyat yoldaĢı Taclı xanımın Osmanlılara əsir düĢdüyünü və onun Sultan Səlim tərəfindən Tacizadə Cəfər Çələbiyə ərə verildiyini əsassız olaraq iddia etmiĢlər (bu kimi fikirlərin tənqidi üçün bax: S.M.Onullahi. Taclı xanım // Azərbaycan SSR EA-nın Xəbərləri. Dil, ədəbiyyat və incəsənət seriyası. Bakı, 1981, № 1, s. 44-51). Lakin Tacizadənin bioqrafiyası haqqında ən ilkin və dolğun mənbələrdən biri olan Qınalızadə təzkirəsində onun həyatının bir çox nüanslarına diqqət çəkilsə də, onun Taclı xanımla evlənməsi məsələsi əksini tapmamıĢdır. Fikrimizcə, Ģah xanımının əsir alınması və Tacizadəyə verilməsi məsələsinin həqiqətlə heç bir əlaqəsi yoxdur və bu əhvalat Səfəviləri gözdən salmaq istəyən bəzi Osmanlı salnaməçiləri tərəfindən sonradan uydurulmuĢdur. 77 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с. 216. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|