Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 37 alınma tarixi, tərcümə olunması, əsərin adı və baĢqa məlumatlar verirdilər. Osmanlı təzkirələrində Ģairlərin əsərləri haqqındakı mə- lumatlar müxtəlif Ģəkildə təqdim olunur. Məsələn: «Xəlili: Bu müqəddimə minvalincə dərd-i eĢqə mübtəla və ol Ģur-i sevda ilə valeh ü Ģeyda olduqda həsb-i halını və dərd-i ma-fil balını bir mənzum dastan idüb, aləmə dastan itdi. Beynəl-ənam «Firəqname-yi Xəlili» diyü təsmiyə olunur» (L s. 250). Bəzən isə təzkirəçi, Ģairin bütün əsərlərinin adını sadalayır. Məsələn: «Hafiz: Təlif itdügi kitablarun namı budur: «Mərəkül- kətaib», «Fihristül-ülum», «Ġrcaül-elm ila-nüqtatin Vahidə». Bu kitabları cümlə fərzəndi Əbül-məaliyə okıtmıĢlardur və əhval-i eĢqdə bir kitab diyüb, adını «Təfənnətül-məsdur» qomıĢdur» (KIN s. 282). Və ya «Nigari: Mərhumun əsərləri: «Fütühati Məkkiy- yə»yə təvzihat, farsi və türkcə «Divan»-ı, əĢar, «Nigarnamə». Türkcə divanı 1301-də Ġstanbulda basıldı. Vəfatından bir kaç gün əvvəl «Xatime-yi Seyyid Nigari – «Təhdisiyyə» namıyla bir mən- zumə yazdı» (MK s. 1627). XIX və XX əsr təzkirəçiləri Ģairlərin əsərləri haqqında daha geniĢ məlumat verirdilər. «Əbdi: «Nevpeyda» namı ilə bir risalə yazmıĢdır. Ġstanbulda «Əsir» qəzətəsinə təfriqə edildikdən sonra risalə Ģəklində 76 səhifədən ibarət olaraq 1287 /1870-71 də Tərəq- qi mətbəəsində təb olunmuĢdur» (MK s. 33). Bəzən əsərin nə zaman çap olunması da xatırlanır. «Bəhayi: Məmləkətində ikən Azərbaycan türkcəsiylə «Məstnamə» namında yoğurt və ayran haqqında mənzumə yazıb təb etdirmiĢdir» (MK s. 251). Və ya «Rəmzi: ƏĢarının bir qismi «Məcmue-yi əĢar» namıy- la 16 sayfadan ibarət olaraq 1306-da basılmıĢdır» (MK s. 1858). Təzkirələrdə əsərin tərcümə və ya orijinal olması haqqındakı məlumatlara da rast gəlmək mümkündür. Məsələn: «Hafiz-i Əcəm: ġərəfəddin Yəzdinün «Təvarix-i Teymur»un tərcümə idüb bir kitab itmiĢlərdür» (AÇ s. 296). Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 38 Təzkirəçi bəzən Ģairin əsərini görüb-görməməsi məsələsinə də toxunur. «Nəbati: Fəqir təmam-ı divanın gördüm. Və nəzm ü nəsrdə bəzi dastanın gördüm» (AÇ s. 446). Bəzən kitabın kimin istəyi ilə qələmə alınması da təzkirələr- də zikr olunur. Məsələn «Arifi: ibtida yigirmi beĢ akça ülufə olub xane-yi amali dəst-i nəvaziĢ-i padiĢahi ilə məmur oldı və kəndi «ġahnamə» təhrində nəzm-i «Təvarix-i Al-i Osman»la məmur ol- dı» (AÇ s. 558). Yenə «Kitab iyirmi otuz min olduqda katiblər və nəqqaĢlar təyin itdilər və baĢqa karxanələr bina idüb, vəzaif ü rə- vatib təbyin itdilər». Osmanlı təzkirələrində azərbaycanlı Ģairlərin əsərlərindən çox saylı nümunələrə yer verilmiĢdir. Nümunələr arasında rübai, qəzəl, tarix, müəmma, lüğəz və s. rast gəlmək mümkündür. Təzkirələri nəzərdən keçirdikdə bəzi əcəmli Ģairlərin adla- rına rast gəldik. Lakin onların dəqiq olaraq azərbaycanlı olub-ol- madığını bilmədiyimiz üçün sadəcə adlarını çəkməklə kifayətləni- rik: Yari (L, 575), Taib (Saf, 113; Sal, 254; ĠB 36), Razi (Saf, 204), Arif (Sal, 480), Cövri (Kın, 274), Səbuhi (Kın, 584), AĢiq (Kın, 611), Əyani (Kın, 740), Miri (Kın, 992), Heyrəti (Kın, 563), ġah Məhəmməd Qəzvini (Kın, 530), Nəcmi (AÇ, 456), ġəmsi (AÇ, 806), Rza xan (AH, 61), Razi (ĠB, 85), Nigahi (Mü, 60), Məntiqi (Mü, 57), Razi (Mü, 32), Vəhdəti Qəzvini (Y, 106), Əmi- rək (B, 31). 2.2. Osmanlı təzkirələri Azərbaycanın tarixi və mədəni həyatı haqqında Osmanlı təzkirələrində XV əsrin sonlarından XX əsrin əv- vəllərinədək Azərbaycanın icitimai-siyasi tarixi ilə əlaqədar bir sıra kiçik, sistemsiz, lakin dəyərli məlumatlara rast gəlirik. Oxucu- lar və elm adamları üçün maraqlı ola biləcəyini nəzərə alaraq, bu məlumatların icmalını təqdim edirik. Xronoloji baxımdan yanaĢsaq, Osmanlı təzkirələrində ilk olaraq Ağqoyunlu dövləti haqqında bəzi bilgilərin mövcud oldu- Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 39 ğunu görürük. Lətifi, Osmanlı sultanı II Mehmed Fateh və Ağqo- yunlu hökmdarı Uzun Həsən arasındakı diplomatik münasibətlərin kiçik bir nüansına toxunur. O, Osmanlı Ģairi, elm və dövlət xadimi NiĢani Mehmed paĢdan bəhs edərkən «Sultan Mehmed xan Qazi canibindən diyar-i Əcəm sərdarı Uzun Həsənə irsal u iĢal olunan məktub-i mərğubı bu imla və inĢa itmiĢdür» deyə qeyd edir 41 . Mə- lumdur ki, türk dünyasının iki qüdrətli hökmdarı olan Uzun Həsən və Mehmed Fateh arasındakı münasibətlərdə gərginlik hökm sür- müĢ, bu, hətta 1472-73-cü illərdə müharibəyə gətirib çıxarmıĢ və eyni zamanda, tərəflər arasında intensiv diplomatik yazıĢmalar ol- muĢdur 42 . Daha sonralar, II Bayəzid zamanında (1481-1512) ni- Ģançı olan Tacıbəyzadə Cəfər Çələbi Azərbaycana göndərilən sul- tan məktublarının yazılmasında iĢtirak edirdi 43 . AĢiq Çələbi Uzun Həsənin oğlu olan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun (1478-90) tarixi haqqında Xacə Monla-yi Ġsfaha- ninin bir əsər yazdığını, orada onu mədh etdiyini bildirir: «Xacə Molla-yi Ġsfahaninin məmduhı Sultan Yaqubdur ki, rütbe-yi səltə- nətdə padĢahımıza nisbət na-çizdür» 44 . Burada adı çəkilən Xacə Molla-yi Ġsfahani «Tarix-i aləmara-yi Əmini» əsərinin müəllifi Fəzlullah ibn Ruzbehan Xuncidir 45 . AĢiq Çələbi Sultan Yaqub Bayandurinin «Əcəm sultanları- nın yeganəsi» olduğunu yazır, onun boy-buxunlu və yaraĢıqlı bir gənc olduğunu göstərir. Təzkirəçinin Ģərhinə görə, Əcəm mövlala- rından Qazı Ġsa Savəci çox arif və ziyalı bir Ģəxs olub, Sultan Ya- qubun xocası idi və hökmdarın yanında böyük hörmət sahibi idi. Ağqoyunlu dövlətinin baĢ vəziri (vəziri-əzəm) Sufi Xəlil onun sul- tanla yaxınlığından narazı idi və Qazı Ġsanı görən gözü yox idi. O, Sultan Yaqubun ölümündən sonra Qazı Ġsanı fitnə-fəsad salmaqda, 41 Латифи Тезкиретцш-шуара ве Табсыратцн-нузама. Анкара: АКМБ, 2000, с. 528. 42 Фярзялибяйли Ш. Азярбайъан вя Османлы империйасы. Б. Азярняшр, 1995, с. 30-54. 43 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с. 215. 44 Йеня орада, с. 99. 45 Бах: Хунджи Фазлуллах ибн-Рузбихан. Тарих-и алам ара-йи Амини (под редакцией З.М.Буниятова и О.А.Эфендиева). Баку: Элм, 1987, 172 c. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|