Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 62 adı ilə məĢhur olan bu qala Qarabağ xanlarının iqamət yeri olmuĢ- dur. Xədim Ģah (Ağa Məhəmməd Ģah Qacar) ġuĢa qalasını müha- sirə edərkən Vaqif ona bu Ģeiri yazıb göndərmiĢdir: ادٌم هك تسنآ نم رادهگن رگ من درادٌم هگن گنس لؽب رد ار هشٌش Xədim Ģah Qarabağı istila etdikdə onu həbs etdirmiĢ və onu qətlə yetirməyi qərara almıĢdı. Lakin ertəsi gün Ģah öz adamları tərəfindən öldürülmüĢ, Ģair xilas olmuĢdu. 1211/1797-ci ildə əmirlərdən Məhəmməd bəyin əmri ilə edam olunmuĢdur. Ruslar Qafqazı istila etdikdən sonra burada nüfuz sahibi olan və rus iĢğalına qarĢı çıxan Ģeyxləri və üləmanı sürgünə göndərirdi- lər. Bu, qarabağlı ruhanilərdən Seyyid Nigarinin Türkiyəyə müha- cirət etməsinə səbəb olmuĢdu. O, Krım müharibəsi zamanı (1853- 56) öz müridləri ilə bərabər Qars cəbhəsində türk ordusu tərkibin- də ruslara qarĢı savaĢmıĢdır 148 . Xədim xan adı ilə məĢhur olan Ağa Məhəmməd Ģah Qacar hakimiyyətə gəldikdən sonra Nadir Ģah ƏfĢarın nəslindən olan bə- zi adamları aradan qaldırmıĢdır 149 . Arif Hikmət Ġranda hökm sürən Qacar tayfasının türk oldu- ğunu xüsusi qeyd edir və Fətəli Ģahın yaradıcılığı haqqında nümu- nə verir, onun Xaqan təxəllüsündən istifadə etdiyini yazır. 1835-ci ildə Tiflis azərbaycanlılarından olan və Qacar sara- yında xidmət edən Behcət təxəllüslü Ģair Xudadad (Xudaday) xan, Məhəmməd Ģah Qacar adından elçi sifəti ilə Ġstanbula, Osmanlı sarayına gəlmiĢdi 150 . Mahmud Kamal Ġnal təzkirəsində Türkiyəyə mühacirət etmiĢ azərbaycanlı Ģair Səbatinin böyük oğlu Əli Xavərin Əsgəri Tibbiy- yə məktəbini bitirdiyini və Osmanlı ordusunda təbib yüzbaĢısı ol- 148 Мащмуд Кемал Инал. Сон асыр тцрк шаирлери. 3. ъ. Анкара: 2000. с. 1627. 149 Чинаръы Н. Шейщцлислам Ариф Щикмет Бейин Тезкиретцш-шуарасы. с. 109. 150 Йеня орада, с. 36. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 63 duğunu yazır. O, Balkan müharibəsində iĢtirak etmiĢ və gənc ya- Ģında ikən Yanya tərəflərində gedən döyüĢdə Ģəhid olmuĢdur 151 . Ġctimai-siyasi hadisələrlə yanaĢı, Osmanlı təzkirələrində Azərbaycanın sosial-iqtisadi tarixinə aid olan faktlara da rast gəli- rik. Məsələn, AĢiq Çələbi təzkirəsindən öyrənirik ki, XVI əsrdə Səfəvilər dövlətinin pul vahidlərindən olan 1 Ģahi Osmanlının 10 axçasına bərabər idi, lakin eyni zamanda Osmanlı dövlətinin zərb etdiyi sultani adlı qızıl sikkə Səfəvilərin 6 Ģahisinə tən gəlirdi. Hətta bu barədə Əcəm və Rum Ģairlərindən Heyrəti ilə ġirinin müĢairəsi də mövcuddur: «Əcəm Ģüərasından Heyrəti rumilərə tən edüb, bir Ģahi axça on Osmani axçaya sərf olınduğın təriz edüb, Ruma bu beyti göndərmiĢdür: ﻦخ ﺍس ﻥﺎﻴﻣﻭس گ تغﻴﻧﺍدﺎﻧ صﺍ ﻰﻫﺎؽ تغﻴﻧﺎﻤثﻋ ﻩد ﻪﺑ ﻰﻫﺎؽ ﻚﻳ ﻪﻛ ﻢﻳذﻳد ﺎدﻛ شﻫ ġiri bu beyti cavab dimiĢdür, həqqa ki, səvab dimiĢdür: ﻰتشﻴح گ ﺏ ﻰﻫﺎؽ ﻚﻳ تعﺍ ﻪﺘف تغﻴﻧﺎﻤثﻋ ﻩد ﻩ تغﻴﻧﺎطﻠع ﻚﻳ ﻪﺑ ﻰﻫﺎؽ ؼؽ ﻪﻛ ﻢﻨﻴﺑ ﻰﻤﻫ ﻦﻣ 152 . Azərbaycan müxtəlif Ģəhər və bölgələri Osmanlı təzkirələ- rində mədh olunmuĢdur. Qınalızadə əsərində Əbhər qəsəbəsini bu Ģəkildə təsvir edir: «Qəzvinün müzafatından qəsəbə-yi Əbhər di- məklə Ģöhrə-yi dəhr olan Ģəhr…». Oranı «diyar-i behiĢt-nijad» və «guĢe-yi Ġrəm-misal» adlandırır 153 . Həmin müəllif Həmədanı da tərifləyir: «Diyar-i Əcəmdə qa- yət-i hüsn ü məlahətlə büldan-i cahandan mümtaz və gülĢən-i mə- malik-i Ġran u Turan içrə sərv-i rəna gibi cümlədən sərəfraz olub, əksər-i xəlqi dəqiqəĢinas u nüktədan olan qəsəbə-yi Həmədan» 154 . AĢiq Çələbi təzkirəsindən bəlli olur ki, XVI əsrdə Təbriz ġərq dünyasında çox böyük önəmə malik Ģəhər olmuĢdur. Belə ki, 151 Мащмуд Кемал Инал. Сон асыр тцрк шаирлери. 4. ъ. с. 2135. 152 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с. 828. 153 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 913. 154 Йеня орада с. 468. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 64 Osmanlı saray Ģairi Xəyali, Sultan Səlimin sayəsində Ġstanbulun “manənd-i Təbriz” olduğunu, yəni Osmanlı paytaxtının Təbrizə bənzəməyə baĢladığını, mədəni və iqtisadi cəhətdən onun səviyyə- sinə çatdığını dilə gətirmiĢdir. Fatin, Məhvi Əfəndidən bəhs edər- kən Təbrizi «ariflər mərkəzi və Ģairlər məskəni olan Ģöhrətli Ģə- hər» deyə qeyd edir. Təzkirəçi Səfayi ġirvanı «iqlimi-irfan» adlandırır 155 . Qarabağ xanı Pənah xan tərəfindən salınmıĢ ġuĢanın məĢhur bir Ģəhər olduğu Arif Hikmət təzkirəsində qeyd edilmiĢdir. Orada Vaqifin Qarabağ haqqında bu beyti yer almıĢdır: نٌرب تشهب غاب غابارق گ شهاٌ گ و تسل گ نٌربنع شل Qarabağ ali behiĢt bağıdır, Onun samanı gülə bənzəyir, gülləri ənbər qoxuyur. XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Sami Əbu Bəkr pa- Ģanın yazdığı bir Ģeirdən aydın olur ki, Əcəmdən iĢ adamları, tacir- lər, sövdəgərlər pul qazanmaqdan ötrü Ġstanbula üz tuturdular: Səvad-i Hind ü Əcəmdən gəlir təməttö içün, Mətaf-i zümre-yi sövdəgərandır Ġstanbul 156 . Osmanlı təzkirələrində Azərbaycan tayfalarından bayandur, əfĢar, qacar, ağcaqoyunlu, türkman, ağqoyunlu, qaraqoyunlu, qırx- lı, qazax (qazaqlar) kimi oymaqların adları çəkilir. Osmanlı təzkirələrində tariximizlə əlaqədar dəyərli məlumat- larla yanaĢı, Azərbaycanın tarixi coğrafiyasını təhrif edən faktlara da rast gəlirik. Bu kimi yanlıĢlıqların təzkirəçilərin coğrafi məlu- matsızlığından irəli gəldiyi Ģübhə doğurmur. Belə ki, təzkirəçi Arif Hikmət kobud səhvə yol verərək, öz əsərinin iki yerində XVIII 155 Мустафа Сафаи Ефенди. Тезкире-и Сафайи. с.399. 156 Нури Осман Щанйеви. Эирит шаирлери / щаз.Др. О.Куртоьлу. Анкара: Акчаь, 2006, с. 70. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|