Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 248,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Üçüncü fəslin ikinci yarımfəsli “Elçinin yaradıcılığında işlənmiş onomastik vahidlərin sintaktik xüsusiyyətləri”
17 Elçinin yaradıcılığında rast gəldiyimiz ləqəblərin bir sıra əlamətdar xüsusiyyətləri var. Onların bir qrupunda prepozitiv – ( addan öncəki. ) məs. Bağban Ağasadıq, digərləri isə pospozitiv – (addan sonrakı ) məna dayanmışdır. Onun əsərlərində həmçinin ləqəblərlə bərabər çox maraqlı titullar da işlədilmişdir. Tədqiq etdiyimiz əsərlərdə antroponimlərin qrammatik qayda ilə yaranmasına aid nümunələr xeyli çoxdur. Bundan başqa, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yardımçı sözlərdən geniş istifadə edilmişdir. Eyni zamanda adların yaranmasında nitq hissələrinin də rolu, iştirakı müxtəlifdir: 1.
Nuhbala...2..Xüsusi isim+xüsusi isim: Qeys Əbdül, Əliheydər, Məmməd Hüseyn (“Görüş”). 3.İsim+feili sifət: Xörəkpaylayan, Nağaraeşən, Narsatan, Karvanqıran və s.4.Sifət + isim: Bozdağlı, Qırmızı burun. 5.Xüsusi isim+feil: Məmmədbağır Elçin Əfəndiyevin yaradıcılığında toponimlərin əksəriyyəti ya düzəltmə, ya da mürəkkəb quruluşludur:1.Leksik yolla yaranmış toponimlər. a) leksik yolla yaranmış toponimlərə Lenin meydanı (“Qatar” hekayəsi), Bakı Pasajı, “Pera Palas” oteli, Qapalı çarşı “Sabunçu vağzalı” Respublika sarayı, “Reqal Y.N.Plaza” oteli (“Sarı Gəlin”), Hidro Elektrik Stansiyası, Topxana meşəsi, Cıdır düzü və s. b) Qəbilə, tayfa adlarından əmələ gələn toponimlər: Ağdədəli məhəlləsi (“Qarabağ şikəstəsi”), Osmanlı torpaqları, Bayandurlar məhləsi (“Mahmud və Məryəm”). c)Şəxs adlarından əmələ gələn toponimlər: Əsgəran... ç)
olduğu kimi, morfoloji yolla yaranmış toponimlər müxtəlif sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilər vasitəsilə düzəlmiş adları əhatə edir. Elçin yaradıcılığında müşahidə etdiyimiz məhsuldar morfoloji göstəricilər aşağıdakılardır: I. -lı 4 (-li, -lu, -lü) şəkilçiləri ilə yaranan toponimlər. Azərbaycan dilində bu şəkilçi geniş funksiyaya malikdir. S. Cəfərov bu şəkilçinin söz yaradıcılığında altı funksiyasını qeyd etmişdir. Lakin toponimiyada bu şəkilçinin bütün funksiyaları rol oynamır 1 : Əhmədli qəsəbəsi (“Əzizimin cəfası”), İsmayıllı (“Hər şey keçib gedir”) və s. II. -çı
4 şəkilçisi ilə yaranan toponimlər: “Bəzi adların yaranmasında bu şəkilçi sənət, peşə məzmunu bildirirsə, digərində mənsubiyyət mənası
1 Hacıyev T.Sənət düşüncələri. Bakı.1997. s.20.
18 ifadə edir” 1 ; Kömürçü meydanı, Sabunçu (“Qonaqlıq”), “Sabunçu” vağzalı (“Ölüm hökmü”). III. -stan şəkilçisi ilə yaranan toponimlər: Gürcüstan, Dağıstan, Yunanıstan, Talıstan (“Əbdül Qafarzadə”), Əfqanıstan (“Ölüm hökmü”). IV -an
2 , -lan şəkilçisi ilə yaranan toponimlər: Elçin yaradıcılığında Azərbaycan dilindəki -an, -ən, -lan, -lən şəkilçiləri ilə düzəlmiş toponimlərdaha çoxdur. Məsələn, Mərdəkan, Şüvəlan, Əsgəran (“Tonqal”), Nardaran (“Toyuğun diri qalması) və s. Ktematonimlər, əsasən, mürəkkəb quruluşludur. Ktematonimləri onomastik tərkibdə fərqləndirən cəhətlərdən biri məhz budur. Belə bir cəhət diqqətimizi cəlb etdi ki, yazıçı öz əsərlərinə verdiyi adlara daha diqqətlə, məsuliyyətlə yanaşmışdır. Tədqiqat göstərir ki, təkcə “Mahmud və Məryəm” əsərinə 25 ktematonim daxil edilmişdir. Məs.: Bunlardan yalnız leksik yolla yarananlara “Kəlilə və Dimnə”, “Qabusnamə”, Sofinin nağılları” və digər əsərlərində: “Oqonyok” jurnalı, “Segah” muğamı, “Sarı bülbül” mahnısı, “Şur dəsgahı” muğamı kimi ktematonimləri göstərmək olar. Elçin yaradıcılığını izləyərkən müşahidə edildi ki, etnonim, zoonim, hidronim və kosmonimlər digər növlərə nisbətən az işlənmişdir. Üçüncü fəslin ikinci yarımfəsli “Elçinin yaradıcılığında işlənmiş onomastik vahidlərin sintaktik xüsusiyyətləri” adlanır. Biz Elçinin yaradıcılığında aşağıda göstərilən modellərdə adlara rast gəldik: 1. Kök+kök: Əlinəcəf, Nəcəfəli, Ağadadaş, Baladadaş, Qeysəbdül, Şirinxanım, Nazxanım... 2. Kök + kök + kök: Üç kökdən düzələn mürəkkəb onomastik vahidlər Elçinin əsərlərində yox dərəcəsindədir. Sintaktik- morfoloji yolla yaranan xüsusi adların modelləri və onlara aid olan nümunələr çox və rəngagəngdir: 3. Kök + kök + şəkilçi. Malıbəyli, Çərikbaşı, Aysulu, Quyuqazan və digər nümunələr göstərilən modelə uyğundur. 4. kök+kök+şəkilçi+şəkilçi. Həsənqulular,Qaramuradlılar və s. 5. kök+şəkilçi+kök. Duzlu göl, Sulu dərə, Nurlu bulaq və s. Göstərilən modellərdən Elçinin əsərlərində ən çox yayılanı, intensiv işlənəni sırf sintaktik üsula uyğun kök+ kök modeli və sintaktik- morfoloji üsula uyğun olan kök + kök + şəkilçi modelidir.
1 Hacıyeva N. H. Cavid pyeslərində şəxs adlarının vokativ funksiyası. AOP, elmi- onomastik jurnal, III, Bakı, 1990, s.42.
Yüklə 248,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|