Azərbaycan miLLİ еlmlər akadеmiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

 
 
 
DİL  ƏLAQƏLƏRİ  MƏSƏLƏLƏRİ 
____________________________________________________________________ 
__________________________________________________________________________________ 
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.254 
  
“Reşatğ”(həll etmək) feli 
    Tək  
 
          
 
   Cəm 
I Я решу 
 
 
 
 
Мы решим 
II.   Ты решишь 
 
 
 
Вы решите 
III.  Он, она решит  
 
           Они решат 
 
Bitmiş tərzdə olan gələcək zamanın rus dilində aşağıdakı semantik xü-
susiyyətləri vardır: 
1. Gələcək zaman(bitmiş tərz) gələcəkdə, nitq anından sonra baş verə-
cək hərəkəti ifadə edir, bu hallarda əsas diqqət hərəkətin nəticəsinə yönəlir, 
məsələn: К свадьбе как раз приедут близкие родственники. Ну и нараду-
емся мы… Azərbaycan dilinə bu gələcək zaman forması qəti gələcək zaman 
forması vasitəsilə tərcümə olunur:Toya qədər yaxın qohumlar gələcək. Yaman 
sevinəcəyik ha... 
2. Bitmiş  tərzdə olan gələcək zaman adi, təkrar olunan hərəkəti ifadə 
edir, məsələn: Главное дело, стойте себе упорно на своëм. Положим, каж-
дый  день  вам  придëтся  выслушивать  отца  или  мать  часа  три(Н.Помя-
ловский).Azərbaycan dilində:Əsas odur ki, öz dediyinizdə durasınız. Tutalım, 
hər gün siz üç saat atanıza və ya ananıza qulaq asmalı olacaqsınız. 
3. Bitmiş tərzdə olan gələcək zaman müəyyən hərəkətin nəticəsini onu 
zamanla hüdudlaşdırmadan ifadə edir. Bu məna ümumiləşdirilmiş indiki za-
mana uyğun gəlir, lakin bu hərəkət daha konkretdir və tək-tək hallar nəticəsin-
də ümumiləşmə baş verir. Bu zaman formasında temporallıq bildirən və ümu-
mi mənanı əks etdirən leksik vahidlər istifadə olunur, məsələn: 
О чëм его ни спроси, он всегда ответит.. Azərbaycan dilinə transfor-
masiya olunanda bu gələcək zamanı qeyri-qəti gələcək zamanla əvəz etməyi 
məqsədəmüvafiq sayırıq:  
Ondan nə soruşsan, həmişə cavab verər. Оn vseqda оtvetit, a inоqda i 
skacet. Bu cümləni Azərbaycan dilinə transformasiya edəndə rus dilindəki 
sadə  gələcək zaman bizim dildə indiki zamanla əvəz olunur, məsələn: O 
həmişə susur, hərdən nəsə deyir. Только  изредка  подойдëт  он  к  углу,
 
посмотрит и опять отойдëт… (Гайдар). Bu cümlənin də Azərbaycan dilinə 
transformasiyasında həlledici rolu kontekst oynayır, rus dilindəki sadə gələcək 
zaman bizim dildə qeyri-qəti gələcək zamanla əvəz olunur. Yalnız çox nadir 
hallarda o küncə yaxınlaşar, baxar və yenə keçər... 

---

 
 
 
DİL  ƏLAQƏLƏRİ  MƏSƏLƏLƏRİ 
____________________________________________________________________ 
__________________________________________________________________________________ 
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.255 
  
4. Rus dilində bitmiş  gələcək zaman indiki zamanda icrası mümkün 
olmayan hərəkəti ifadə edir, məsələn:  Выходи  поскорее…  Сейчас.  Очки 
никак не найду.Azərbaycan dilində transformasiya olunanda bu cümlələrdəki 
potensial indiki zaman mənası üstün gəlir, məsələn: Tez ol, çıx...  İndi. 
Eynəyimi heç cür tapmıram (tapa bilmirəm). 
5. Rus dilində sadə  gələcək zaman ümumiləşmiş (aforistik) mənaya 
malik olaraq, atalar sözləri və zərb-məsəllərdə istifadə olunur, məsələn:  
Стерпится, слюбится. (Dözərsən, sevərsən). 
 За двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь.. Azərbay-
can dilində bu atalar sözünün ekvivalent qarşılığı belə  səslənir: Bir əldə iki 
qarpız tutmaq olmaz. Lakin əgər onun hərfi tərcüməsini etsək, o belə səslənə-
cək: İki dovşan dalınca qaçarsan, heç birini tutmazsan. Bu cümlədəki rus dilin-
dəki bitmiş tərzdə olan gələcək zaman Azərbaycan dilində qeyri-qəti gələcək 
zamanla əvəz olunur. 
6. Rus dilində bitmiş tərzdə olan gələcək zaman bəzən subyektin müəy-
yən bir işə, hərəkətə qəti surətdə hazır olduğunu göstərir, məsələn:  
Завтра,  что  бы  там  ни  было,  мы  выиграем  сражение  (Л.Толстой).
 
Azərbaycan dilində bu növ məna çaları qəti gələcək zaman vasitəsilə transfor-
masiya olunur: Sabah nə olursa olsun biz döyüşü udacağıq.  
Буря! Скоро грянет буря(М.Горький). Azərbaycanca:Fırtına!Tezliklə 
fırtına olacaq! Bu cümlədə rus dilində  gələcək zaman hərəkətin mütləq icra 
olunacağını, baş verəcəyini göstərir. 
7. Rus dilində sadə gələcək zaman və yaxud bitmiş tərzdə olan gələcək 
zaman nəinki mütləq kateqorial mənada, həmçinin nisbi mənada, yəni digər 
zamanların yerinə işlənir, məsələn: 
a) Indiki zaman əvəzinə 
Я люблю тебя так, как ночной небосвод 
Мой рассудок тебя никогда не поймëт (Ш.Бодлер). 
Буря мглою небо кроет, 
Вихри снежные крутя; 
То, как зверь, она завоет 
То заплачет, как дитя. (А.С.Пушкин). 
b) Rus dilində gələcək zaman keçmişdə təkrar olunan hərəkətləri ifadə 
edir, məsələn: : Всë лето, исключая, конечно, непогожие дни, я прожил в 
саду,  нередко  и  сама  она(бабушка)  ночевала  в  саду,  принесëт  (прино-
сила) охапку сена, разбросает(разбрасывала) его около моего ложа, ляжет 

---

 
 
 
DİL  ƏLAQƏLƏRİ  MƏSƏLƏLƏRİ 
____________________________________________________________________ 
__________________________________________________________________________________ 
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.256 
  
(ложилась) и долго рассказывает (рассказывала) мне о чëм-нибудь (А.М. 
Горький).Azərbaycan və rus dillərində gələcək zaman formalarının transpozi-
siyasında bir ümumi cəhətə fikir vermək lazımdır:hər iki dildə fellə ifadə olun-
muş hərəkəti daha canlı, emosional cəhətdən dolğun və ekspressiv surətdə çat-
dırmaq üçün gələcək zaman forması keçmiş zaman əvəzinə işlənir. Bu xüsu-
siyyət həm danışıq dili üçün, həm də bədii üslub üçün səciyyəvidir(116,s.200). 
 Ах, Дуня, Дуня! Что за девка-то была! Бывало, кто не проедет, вся-
кий  похвалит,  никто  не  осудит(А.С.Пушкин). Ah, Dunya, Dunya. O necə 
qız idi! Olardı ki, kimsə burdan keçərdi, hamı onu tərifləyər, heç kim günah-
landırmazdı. Fərhad hər nə üçün Aslana müraciət etsəydi, Aslan ona imtina et-
məzdi; ona paltar, ayaqqabı alar, dəftər-kitabdan təmin edər və çalışardı o 
əziyyət çəkməsin (C.Cabbarlı). 
Hər iki müqayisə olunan dildə  gələcək zaman formalarının bu növ 
transpozisiyaların onların morfoloji baxımdan zənginliyinə  dəlalət edir və 
qrammatik quruluşda eksplisit və implisit mənanın dialektik vəhdətini  əks 
etdirir. Transpozisiya dildə ekspressivliyi və emosionallığı təmin edir. 
ƏDƏBIYYAT 
1.
 
Ələkbərov A.Q. Rus dilinin qrammatikası. Fonetika və morfologiya. 
“Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1988. 
2.
 
Бондарко А.В. Вид и время русского глагола (значение и 
употребление). İздательство “Просвещение”, Москва, 1971. 
3.
 
Сравнительная грамматика русского и азербайджанского языков. 
Под редакцией М.Ш.Ширалиева и С.М.Джафарова. İздательство 
АГУ им. С.М.Кирова, Баку, 1954. 
4.
 
Чейф У.Л. Значение и структура языка. Перевод с английского 
Г.С.Щура. İздательство “Прогресс”, Москва, 1975. 
5.
 
Щерба Л. Преподавание иностранных языков в школе, Москва-
Ленинград, 1947. 
Гюльрух ГАСАНОВА  
К ВОПРОСАМ ТРАНСФОРМАЦИИ ФОРМ БУДУЩЕГО 
ВРЕМЕНИ 
ГЛАГОЛОВ РУССКОГО ЯЗЫКА НА АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ 
И ТРАНСПОЗИЦИЯ 
РЕЗЮМЕ 
Статья  посвящена  исследованию  проблемы  трансформации 
будущего времени глаголов русского языка на азербайджанский язык. В 

---