Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 5,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
201 Strukturalistlərin ən maraqlı tətbiq sahələrindən biri dildir. Dilin və dillərin anlaşılması üçün Ferdinand De Sössürün rolu əvəzsizdir. O, dillərin strukturunu həmin dildəki sözlərin ifadə etdiyi mənaya görə təsnifləndirmişdi. Sössür dilin strukturunu tarix və zamanla müəyyən- ləşdirmir. Dilin az dəyişkən olması təklifini irəli sürür: “Dildə ancaq konkret olmayan mexanizmlərin ayrılığı vardır” [13, s. 13]. Əlbəttə ki, bu da sözün semantikasında, ifadə çalarlığında, mənasında əks olunur. Misal üçün “fransız dilində bir cümlə götürək: Toto sois sage”, tərcüməsi belədir. Toto yaxşı oğlandır. Ancaq “sage” sözünü “yaxşı vaxt” kimi işlədə bilmirik. Çünki sage sözü, “ağıllı”, “kamallı” mə- nasında yaxşı məna ifadə edir” [6, s. 17]. Ferdinand De Sössür dilin strukturunu şahmata bənzədir [13, s. 18]. Fiqurların materialı taxta və ya sümükdən olsa, oyunun və şahmatın mahiyyəti dəyişməz. Ədə- biyyatın da ümumi mahiyyəti ciddi bir dəyişikliyə məruz qalmasa da fərqli dövr və zamanlarda struktur fərqləri ortaya çıxmışdır. “Yarım- çıq əlyazma” romanı da estetik zərurət kimi yaranıb. Kamal Abdul- lanın poststruktural mətn modeli Jak Derridanın nəzəriyyəsinə ya- xındır, daha dəqiq desək, həmin konsepsiyanın mətndə tətbiqidir. Der- rida strukturalizmi fəlsəfə və ədəbiyyatda dekonstruksiya anlayışına görə işlənib [12, s. 123]. “Yarımçıq əlyazma” romanı da “Dədə Qor- qud” eposunun dekonstruksiyasıdır. Ancaq bu köçürmə, yeni mətn ya- ratma mexaniki, texniki xarakter daşımır. Polifonik mətn dünyası ya- ratmaq və sonsuz sayda, tolerant düşüncə sisteminə xidmət edir. Klod Levi-Ştraussun antropologiya, Rolan Bartın semiotika və ədəbi tənqid, Jak Lakanın psixoanalitikadakı strukturalist nəzəri-metodoloji görüş- ləri Azərbaycan ədəbiyyatında konseptual ədəbi ifadəsini “Yarımçıq əlyazma” romanında tapır. Poststrukturalizmi daha yaxşı anlamaq üçün onun tətbiq sahələrinə və imkanlarına nəzər salmaq zəruridir. Mişel Fuko tarix və yaddaş münasibətlərini, struktur və poststruk- turalizm barədə daha sadə və anlaşıqlı yazdı. XIX əsrdə romantizm və pozitivizmin müəyyən bir struktura malik olmasından sonra XX yüz ildə digər dünya görüşləri və cərəyanların, dil, mədəniyyət, fəlsəfə və elm sahələrinin strukturalizmi yarandı. Filosof Cerard Raulet bütün bu məsələlərə Mişel Fuko ilə söhbətlərində aydınlıq gətirdi. “Struktura- lizm və poststrukturalizmi linqvistika və mifologiya kimi sahələrdə tətbiq edənlər üçün strukturalizmin nə olması daha aydın idi” [14, s.10]. Rəssamlıq, musiqi, memarlıq, folklor və ədəbiyyat sahələrində dəqiq, konkret parametrlər yox idi. Ədəbiyyat və ədəbi tənqiddə post- strukturalizm Birinci Dünya müharibəsindən sonra modernizmlə baş- layan bir xətt kimi formalaşdı. Mixail Baxtin “Sənət və məsuliyyət” 202 kitabında ədəbiyyat sahəsində nəzəri-praktiki strukturlardan söhbət açdı. Bədii əsərlərdə qəhrəmanların fiziki simmetriyasından ruhlarının ölçü və keyfiyyətinə qədər ən xırda detallar belə təhlil olundu. Bu, ənənəvi-modernist dünyagörüşü və təcrübəyə əsaslanırdı. Baxtin rus və Avropa strukturalistlərindən fərqli olaraq sənət və ədəbiyyatda al- ternativ, çoxsəsli strukturlar, poetik metodlar kəşf etməsi ilə fərqləndi. “Əgər sənətin mahiyyəti dedikdə, sənətin metafizikasının ifadə edil- məsi başa düşülərsə, elmi məlumatın sadəcə işlərin bu cür problem- lərdən müstəqil olaraq davam etdirildiyi məqamda mümkün olduğu- nun qəbul edilməsi lazım idi. Amma artıq metafizikayla ciddi polemi- kalara girmək lazım deyil və poetikanın iddia etdiyi müstəqillik də, müəyyən bir sənətin kanonlarını, insan mədəniyyətinin bütövlüyü çərçivəsində estetikanın fərqli təbiətinin qavranışından və sistematika müəyyən etməsindən asılı olaraq tamamilə fərqli, daha bədbəxt bir mənaya bürünmüş vəziyyətdə inşa etmək iddiası deyə bilərik” [15, s.290]. Mixail Baxtinin “karnaval roman”, “kokteyl roman” estetikası polifonik bir struktur idi [16]. Arxitektura sənəti ədəbiyyata tətbiq edildi. Artıq ədəbiyyat təkcə mənanın deyil, həm də strukturun esteti- kasını sərgiləyirdi. Bu, daha əvvəl struktur estetikasının olmadığına dəlalət etmir. Sadəcə nəzəri-metodoloji olaraq təkmilləşdirildi. Baxtin klassik yazıçılar və onların əsərlərini, Rable və Dostoyevski poeti- kasını belə məna və quruluş cəhətdən tədqiq etdi. Azərbaycan ədəbiy- yatında Kamal Abdullanın romanları struktur və ifadə estetikasının cəmindən doğuldu. “Yarımçıq əlyazma” romanı yeni, ədəbi oyun strukturu qurdu və oxucuyla ünsiyyətə girib onu da ədəbi oyunun bir iştirakçısına çevirdi. Əslində bu keyfiyyət antik dövrdən günümüzəcən ədəbi əsərin əsas şərtidir. Ancaq Kamal Abdulla sonsuz sayda variantı ola biləcək ədəbi oyunlar qurdu. Mişel Fuko ədəbi oyun və priyomları ən vacib xüsusiyyət kimi dəyərləndirir. Çünki oxucu virtual mətn dün- yasına inanmalıdır. “Yarımçıq əlyazma”nın poststruktural estetikası Mixail Baxtinin “Karnaval roman”, Leslie Fiedlerin “xəndəkləri dol- durun” tezisi ilə üst-üstə düşür. Kamal Abdulla “Yarımçıq əlyazma”da sonu bilinməyən bir struktur estetikası sərgiləyir. Fuko belə bir qu- ruluşun tərifini verir. “Oyun, ancaq sonunda nə olacağını təsəvvürü- nüzə gətirə bilmədiyiniz vaxt dəyərli olur” [17, s. 7]. “Yarımçıq əlyaz- ma” romanında Şah İsmayılın öz oxşarı ilə yer dəyişməsi, Dədə Qor- qudun içində gizlətdiyi sirlər təsəvvürə sığmayacaq qədər gözəl və dəqiq işlənib. Hər iki xəttin bir sirri var. Bu, həm süjetdə özünü göstərir, həm də məna baxımdan dəyər ifadə edir. Kamal Abdulla hər gün yaşadığımız həyatda nə qədər gizli məqamlardan, sirlərdən Yüklə 5,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|