Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
_________Milli Kitabxana_________ 120 sosioloji göstəricilər xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycanda yaşayan qeyri-türk mənşəli etnoslar, xalqlar Azərbaycan türkcəsi əsasında deyil, Azərbaycan türkcəsinin tarixi birləşdiricilik missi- yasında ünsiyyətə girib Azərbaycan xalqını, Azərbaycan cəmiy- yətini təşkil edirlər. Etnik cəhətdən tərkibcə mürəkkəb və kifayət qədər zəngin tarixə malik olsa da, Azərbaycan xalqı istənilən qə- dər bütövdür və mütəşəkkildir. Azərbaycan xalqının tarixini də- rindən öyrəndikcə türkologiyanın azərbaycanşünaslığın metodo- loji qida mənbəyi olduğunu, eyni zamanda azərbaycançılıq türko- logiyanın üzvi tərkib hissəsi kimi özünü göstərir. Azərbaycanşünaslıq elmi-nəzəri sistem kimi geniş yayılmış- dır. Bu sistem dünyanın müxtəlif ölkələrində, vaxtilə böyük əra- zidə – tarixi Azərbaycanda məskunlaşmış azərbaycanlıların dünya- görüşünə çevrilməkdə olan azərbaycançılıq ideologiyasının elmi- metodoloji əsasını təşkil edir. Azərbaycan xalqının mənşəyinin for- malaşması barədə müxtəlif konsepsiyaların mövcudluğunu göstə- rirlər. Azərbaycan xalqının iki mərhələdə formalaşdığı – I mər- hələni eramızdan əvvəl II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərinə qədərki böyük bir dövrün, ikinci mərhələni isə ondan sonrakı yü- zilliklərin əhatə etdiyi söylənir [9]. Azərbaycan xalqı birinci mər- hələdə əsasən irandilli etnosların təmərküzləşməsi nəticəsində for- malaşmışdır. İkinci mərhələdə isə xalqın türkləşməsi daha geniş mənada özünü göstərmişdir. Bu proses klassik ədəbiyyatda, mə- dəniyyətdə, incəsənətdə və onun yaranmaqda olan statik, həm də dinamik sənət növlərində formalaşmaqla müşahidə olunmuşdur. Klassik mədəniyyət daha çox regional “ümummüsəlman- türk, folklor mədəniyyəti isə ümumtürk etnik konteksində forma- laşmışdır. Yeni dövrün başlanğıcına doğru folklor mədəniyyəti milli intibahın təsiri ilə klassik mədəniyyətin formalaşmağa baş- layan əsas xüsusiyyətlərini özündə ehtiva etmişdir. Folklorun mənası xalq birliyi, xalq hikməti deməkdir. Bu ter- minin XIX əsrin əvvəllərindən bir termin kimi işlədilməsi məqbul sayılmışdır. Folklor başqa xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan xalqının həyatında da özünəməxsusluğu və spesifik xüsusiyyətləri _________Milli Kitabxana_________ 121 ilə diqqəti cəlb edən bədii yaradıcılıqdır. Onun epik, lirik və dra- matik növləri vardır. Əfsanə, nağıl, rəvayət, lətifələr, atalar söz- ləri, zərbi-məsəl, dastan və sair epik növə, qədim əmək və möv- süm-mərasim nəğmələri, laylalar, bayatılar, aşıq şeirləri lirik növə, xalq dramları və tamaşaları isə dramatik növə aid edilir. Qədim zamanlardan bəri yaranmış, formalaşmış və ənənələrə mü- vafiq olaraq sabitləşmiş adları sadalanan bu şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin özünəməxsus qanunları vardır. İslam dünyagörüşü milli mədəniyyətimizin təşəkkülü prose- sinə poetik təfəkkürün əsas mənbələrindən biri olmaqla möhtə- şəm təsir göstərmiş, aşıq sənətinin təşəkkülünə isə münbit zəmin yaratmışdır. Bu baxımdan, aşıq sənətinin milli Azərbaycan mədə- niyyətinin əsasını təşkil etdiyini söyləmək mümkündür. Ədəbi- bədii təfəkkürümüzdə gedən milliləşmənin ədəbiyyatda, mifolo- giyamızda canlanmasını, aşıq yaradıcılığının, ədəbi prosesimizin inkişafına güclü təkan verdiyini bir daha yəqinləşdiririk. Azərbaycanın, xüsusən də keçmiş İrəvan xanlığına daxil olan ərazilərin, xalqımızın qədim tarixi barədə məlumatlar daha çox şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində yer almış, günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Keçmiş İrəvan xanlığının Göyçə, Vedibasar, Gərnibasar, Zəngibasar, Sərdarabad, Sürməli mahallarını əhatə edən, Azərbaycan, Türkiyə, İran və Ermənistanın bugünki dövlət sərhədlərinin kəsişdiyi bir məkanda yerləşən İrəvan çuxuru da bu mənada diqqət mərkəzində olmalıdır [28]. Tarixi-coğrafi mövqeyinə görə, Dərələyəz, Zəngəzur, Gərni- basar və İrəvan mahalları ilə çevrələnən bu ulu diyar yüzillər bo- yu öz adlı-sanlı, mərd-igid bahadırları, bir də qüdrətli saz-söz is- tedadına malik adamları ilə şöhrətlənmişdir. Göyçə mahalının çox-çox qədim zamanlardan qaynar folklor həyatı üstünə köklən- miş region olduğunu vurğulamaq vacibdir. Kimya elmləri doktoru, şair-publisist, saz-söz sərrafı, mlli mu- siqi alətlərimizın tayı-bərabəri olmayan ustası, sazbənd və tarbənd Pənah (Göyçə) Qurbanov “Xalq qəzeti”nin 2008-ci ilin sentyabr- oktyabr saylarında bəşər sivilizasiyasını şərtləndirən məsələlərin _________Milli Kitabxana_________ 122 bir sıra elmi aspektlərini qələmə almış, bütün dövrlərdə bəşər hə- yatında, onun intellektinin inkişafında incəsənətin bir-biri ilə sıx bağlı olan iki növünün, musiqi və poeziyanın rolunun böyük mə- nəvi qüvvəyə malik olduğunu elmi cəhətdən səciyyələndirmişdir. Təxminən “2700 il bundan əvvəl yaşamış tarixdə məşhur əsərlər, dastanlar müəllifi Homerin zamanında Yunanıstanda mövcud olan musiqi alətində çalmasını, özünün qoşduğu sözləri öz çaldığı mu- siqi alətinin tələb etdiyi ardıcıllıqla müşayiət etməsini xüsusilə qeyd edir. Haqlı olaraq göstərir ki, sözlərin ardıcıllıqla, musiqi ilə həmahəng düzülüşü şeir adlandırılırdı. Sonralar yunan poeziya- sının təsiri altında, bəlkə də müstəqil olaraq dünyanın bütün xalq- ları sözlərin musiqili düzülüşündən istifadə edərək şeir yazdılar və belə şeir növü vəzni sərbəst şeir adlandırıldı. Bir qədər sonra dünyanın Ərəbistan adlanan başqa bir bölgə- sində muğam musiqisi geniş yayıldı. Bu musiqi də yunanlarda olduğu kimi, sözlərin özünə uyğun düzülüşünü tələb etdiyi üçün həmin musiqiyə uyğun gələn təzə vəzn – əruz vəzni, təzə şeir for- ması – qəzəl meydana gəldi... Bir az gec dünyanın Türküstan ad- lanan böyük bir bölgəsində Dədə Qorqud dünyaya gəldi. Dədə Qorqud o vaxt türk simli aləti qopuzda çalır və həmin musiqinin tələblərinə uyğun düzülüşə malik söz birləşmələri ilə musiqini müşaiyiət edirdi. Sözlərin düzülüşünün türk variantı da musiqinin tələbinə görə idi və aydındır ki, yunanlarda olduğu kimi, sərbəst vəzndə idi. Dövrün tələbinə görə sözlərin düzülüşünün türk va- riantı – musiqinin onları müşayiət etməsi də tarixi bir uzun inki- şaf yolu keçərək formalaşmışdır. Sözlərin sərbəst şeir vəznində olmasına gəldikdə düşündürücü sual ortaya çıxır: belə şeir forma- sının türk dünyasında yaranması Yunanıstan variantının təsiri ilə yaranmışdır, yoxsa müstəqil olaraq bu proses baş vermişdir? Də- də Qorqud dastanı boylarının müəyyən hissələrinin sərbəst şeir formasında olması deyilənləri təsdiq edir. Poeziya dünyanın bütün xalqlarının həyatına gəlməli və hə- yatın bütün sahələrində hökm sürən ibtidaidən aliyə, sadədən mü- rəkkəbə prinsipinə tabe olmalı idi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|