Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami GƏNCƏVİ adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 289,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
13 sovet dönəminin 20-30-cı illərində
ictimai-siyasi mühitin müəyyənləşdirdiyi prinsiplərə əsaslanma üstünlük təşkil edirdi. Bu, sovetlər dönəminin birbaşa özü ilə bağlı məsələdir. Çünki imperiyanın gəlişi, yaşayışı və çökməsi özlüyündə ədəbi mühitin bütün tərəfləri ilə içindən keçirdi. Əfsanə, rəvayət, nağıl, dastan, atalar sözü, lətifə, bayatı, nəğmə və s. kimi örnəklər bu proses boyu daim yazılı ədəbiyyat üçün bir mənbə, istinad yeri olmuşdur. Bu dövrün poeziya, nəsr və dramaturgiyasında nağıl mövzusunda yazılmış əsərlərdə şahlar, xanlar, bəylər istismarçı sinif nümayəndələri kimi qəddar və qaniçən obrazında göstərilir, sadə xalq nümayəndələri isə məzlum və istismar olunan əzabkeş rolunda verilirdi. Məsələn, Əfəndiyevin, “Apardı sellər Saranı”, “Qarı dağı” hekayələri, M.Təhmasibin “Bir qalanın sirri” pyesi bu qəbildəndir. Keçən əsrin altımışıncı illərində ictimai-siyasi mühitdəki yumşalmalar, repressiya və deportasiya, sürgün bəraətləri ədəbi mühitdə də yeni münasibətləri formalaşdırır. Artıq yeni tarixi-siyasi şərait və ona bağlı olan ədəbi-mədəni mühiti özünün reallıq və yeni düşüncə prizmasından məsələlərə yanaşır. Məhz R.Rzanın, İ.Hüseynovun, İ.Şıxlının, B.Vahabzadənin, M.Arazın, N.Həsənzadənin, Y.Səmədoğlunun, Anarın, İ.Məlikzadənin, Elçinin, M.Süleymanlının və başqalarının əsərlərində həmin keyfiyyətlər bu və ya digər dərəcədə özünə yer tapmağa başladı. Nağıl təhkiyəsi və nağıl forması bir vasitə kimi yazıçıların yazı manerasına daxil oldu. Burada imperiyanın siyasi müstəvidə xalqlara qarşı yeritdiyi məkrli siyasətin bir növ təhlili aparıldı. Ancaq onu da əlavə edək ki, həmin çatışmazlıqların, qüsurların verilməsi birbaşa deyildi. Hansısa əsərdə epizodik şəkildə, bəzən bir cümlə ilə, bəzən mətnaltı vasitələrlə, obrazların dili ilə və yaxud da hadisələrin təsvirini tarixin dərinliklərinə daşımaqla baş verirdi. Ona görə də XX əsrin siyasi problemlərinin çoxluğu və mürəkkəbliyi ədəbiyyatın özündə də düşüncə və ifadə müxtəliflikləri ilə müşahidə olunur. Bunlar, hətta, xalq yaradıcılığının ayrı-ayrı janrlarına müraciətin özündə də görünür. Məsələn, 40-cı illər ədəbiyyatında bütün diqqət demək olar ki, müharibə düşüncəsinə, vətən sevgisinin ifadəsinə yönəlmişdi. Artıq 60-cı illər ədəbiyyatında tədricən ədəbi-estetik düşüncə milli ruhun axtarışları və imperiya ideologiyasının mahiyyətini açmağa üz tutur. Bir növ ədəbiyyatda yeni tendensiyaların nümayişi özünü göstərməyə başlayır. Bu mənada İ.Hüseynovun “Saz”, “Faciə”, “Kollu Koxa”, ”Şəppəli”, “Tütək səsi”, “İdeal” və s. əsərləri 60-cı illər ruhunun ifadəsidir. Yazıçı bütün mənfiliklərə nağıl obrazından istifadə edərək “hamısı Div irsidir” şəklində üstüörtülü məna verir. İ.Şıxlının “Həkimin nağılı” (1947),
14 “Ayrılan yollar” (1957), “Dəli Kür” (1957-1966), “Məni itirməyin” (1984), “Namərd gülləsi” (1991) kimi müxtəlif janrlarda qələmə aldığı epik əsərlərin mahiyyətində də, məhz imperiya ruhuna mətnaltı yazıçı etirazı öz əksini tapıb. Azərbaycan ədəbiyyatının digər nümayəndələrinin yaradıcılığında da belə müraciətlər, dövrün və mühitin çatışmazlıqlarının ifadəsi vardır. Həmın qüsurların cəmiyyətə çatdırılmasının yollarından biri də, yuxarıda dediyimiz kimi, nağıl formulundan istifadə idi. Bu mənada nağıla, daha doğrusu, nağıl mövzusuna müraciət bir forma, ifadə hadisəsi kimi mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Məhz R.Rzanın, İ.Hüseynovun, İ.Əfəndiyevin,
İ.Şıxlının, M.Dilbazinin, H.Arifin, M.Arazın, Y.Səmədoğlunun, İ.Məlikzadənin , N.Həsənzadənin, Anarın, Elçinin, M.Süleymanlının və başqalarının yaradıcılığında bu keyfiyyət aydın şəkildə özünü göstərir. Məsələn, İ.Əfəndiyevin “Geriyə baxma, qoca” romanında “Möhnət qocanın nağılları” silsiləsi bütünlükdə nağıl mövzusuna söykənir. Görkəmli sənətkar “Geriyə baxma, qoca” romanında sırf nağıl formul və motivlərindən, nağıl ənənəsindən gələn bədii-üslubi keyfiyyətlərə üstünlük vermiş və bununla əsərin dəyərini xeyli dərəcədə artırmışdır. Onu da əlavə edək ki, ayrı-ayrı əhvalatların təqdimində, xüsusən də başlama manerasında da nağıl üslubu, nağılvari təhkiyə özünü göstərir. Məsələn, “İndi sizə kimdən danışım, Kamırxan qarıdan” bölməsi boyaboy nağıl üslubunda hekayə olunur. “Kamirxan qarı öz əməlində olsun, indi eşit çoban Mahmuddan” əsərdəki “Qızyetərlə Çoban Mahmud nağılı” bölməsi müəllifin əsəri nağıl manerasında yazmağa üstünlük verməsinin əyani təzahürüdür. Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimov nağıl mövzusuna böyük maraq göstərən və bu istiqamətin XX əsrin ikinci yarısından etibarən keyfiyyətcə yeniləşməsində mühüm rol oynayan qüdrətli söz ustasıdır. Onun nağıl, əfsanə və rəvayət mövzusuna müraciəti və bu səpkidə əsərlər yaratması yaradıcılığının bütün mərhələlərində müşahidə olunur. Hətta, kitablarında “Əfsanələr” başlığı altinda verilən “Gülən balıq” (1963), “Ovqan və ilan” (1963), “Güzgü göl əfsanəsi” (1967), “Gülsabah”(1968), “Arpaçay əfsanəsi” (1978), “Kəsilməyən kişnərti” (1968) və s. hekayələrinin mahiyyətində də əslində nağıl motivləri, strukturu dayanır. Burada xalqın faciələrinin, itkilərinin kökləri və məkrli düşməninin əsil mahiyyəti barədə çox ciddi rəmzi-məcazi işarələr görünür. Xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadənin yaradıcılığında da nağıl mövzusuna müraciət tez-tez müşahidə olunur. Onun “Çörək”, “Qarı və pişik”, “Yumurta əhvalatı” kimi nağıl-hekayələrində qaldırılan problemlər Yüklə 289,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|