Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami GƏNCƏVİ adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 289,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İşin nəzəri və praktik əhəmiyyəti.
- İşin aprobasiyası.
- XX əsrin əvvəllərində maarifçi mərhələ (1900-1920).
- 1920-1950-ci illər dövrü.
- 1960-1990-ci illər.
6 – nağıl mövzusuna müraciətin səbəbləri, mahiyyəti, forma, üsul və prinsipləri aydınlaşdırılmışdır; – nağıl mövzusuna müraciətin spesifikası, özünəməxsusluqları və burada müşahidə olunan təhkiyə üsulları, yaradıcılıq maneraları aşkarlanmışdır; – nağıl mövzusundan gələn motiv, obraz və süjetlərin XX əsr bədii düşüncəsinə gətirilməsinin milli kimliyin qorunması və oyanışı üçün əhəmiyyətli vasitə olması açıqlanmışdır; – XX əsr ədəbiyyatında nağıl simvolikasının çeşid zənginliyi və ədəbi-estetik düşüncəyə gətirdiyi yeniliklər elmi-nəzəri təhlil süzgəcindən keçirilərək ümumiləşdirilmişlir.
Azərbaycan ədəbiyyatının xalq təfəkküründən qaynaqlanma imkanlarını, nağıl motivlərinin mühiti, etnosun milli mənlik yaddaşını ifadə səciyyəsini, nağıl formullarının yazılı bədii düşüncədə məna yaratma funksiyasını və s. müəyyənləşdirmək üçün mühüm nəzəri əhəmiyyət kəsb edir. Dissertasiya XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının araşdırıcıları, ali məktəblərin filologiya fakültələrinin tələbələri üçün mühüm praktik əhə- miyyət daşıyır. Ali məktəblərdə tədqiqat işindən dərs vəsaiti, seçmə fənn materialı kimi də istifadə etmək olar.
Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Şifahi xalq ədəbiyyatı və ədəbi abidələr şöbəsində yerinə yetirilmişdir. Tədqiqatın əsas müddəaları müxtəlif məqalələr və tezislər şəklində xarici ölkələrdə nəşr olunan elmi jurnallarda, beynəlxalq konfranslarda məruzələrdə və respublikamızda Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi nüfuzlu elmi jurnal və məc- muələrdə öz əksini tapmışdır. İşin quruluşu. Dissertasiya giriş, iki fəsil, nəticə və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
Dissertasiya işinin “XX əsrin müxtəlif mərhələlərində nağıl mövzusuna müraciətin ədəbi-tarixi zərurəti” adlanan I fəsli iki yarımfəsildə öyrənilir. Birinci yarımfəsildə “Ədəbi-tarixi təcrübədə və XX əsrin birinci yarısında nağıl mövzusunun bədii ədəbiyyatda yeri” araşdırılır.
7 Məlum olduğu kimi, nağıl Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatında mühüm yer tutan və müxtəlif tədqiqatların problemi olan janrdır. Hələ bundan çox-çox əvvəl klassiklərimiz nağılların süjet, motiv, obraz və ideyalarından lazımi qədər ustalıqla bəhrələnmişlər. Nizami Gəncəvinin, Qul Əlinin, Əssar Təbrizinin, Mustafa Zəririn, Yusif Məddahın, Fədainin və başqalarının yaradıcılığı buna nümunədir. Onlar nağıl motivlərindən, xalq yaradıcılığının müxtəlif üslub və forma çalarlarından istifadə etməklə əsərlərinə dərin məzmunlu xəlqi keyfiyyət və yüksək səviyyəli obrazlılıq qazandırmışlar. Dahi mütəfəkkir N.Gəncəvinin yaradıcılığı bu baxımdan klassik nümunədir. Əlbəttə, bunların hamısına həmin sənətkarların yaşadığı dövr kontekstində yanaşdıqda daha maraqlı məqamlar ortaya çıxır və sənətkarın bundan məqsədli şəkildə istifadə etməsi tam aydınlığı ilə ortada görünür. Eyni keyfiyyəti XIX əsr sənətkarlarının – S.Ə.Şirvaninin, Q.Zakirin, Xalxalinin, Şükuhinin bu səpkidəki əsərlərində görmək olur. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında nağıl motivlərinə müraciət isə daha çox real mühitin yaratdığı zərurət kimi nəzərə çarpır. Yəni, əgər bir qədər əvvəldə, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində bu üsul romantiklərin yaradıcılığında daha çox maarifləndirmə məqsədinə xidmət edirdisə, əsrin ortalarında fikrin üstüörtülü, mətnaltı ifadəsi üçün bir vasitə funksiyası daşıyır. “Cəmiyyətin islah edilib yenidən qurulmasında həlledici rol oynayan mədəni tərəqqinin əsas atributları – məktəb, ədəbiyyat, əlifba, dil, elm, mətbuat, nəşriyyat, dərslik, teatr və s. geniş müzakirə obyektinə çevrildi” 1 . Xalq ədəbiyyatı qaynaqlarından, o cümlədən də nağıl strukturundan bəhrələnmə bu yöndə xüsusi önəm daşıyırdı. Ümumiyyətlə, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında bütün yüzillik boyu nağıl mövzusuna müraciətin yararlanmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi, səciyyələndirmək olar:
a) XX əsrin əvvəllərində maarifçi mərhələ (1900-1920). Bu dövrdə Y.V.Çəmənzəminli, A.Şaiq, S.S.Axundov, Ə.Haqverdiyev, M.Ə.Sabir, A.Səhhət, S.Hüseyn , Ü.Hacıbəyov, F.Köçərli və başqaları xalqın, xüsusən də yeni böyüyən nəslin maariflənməsini əsas götürürdülər. Məqsədin reallaşması üçün xalq təfəkküründən gələn modellərə , o sıradan da nağıl mövzu, obraz və süjetlərindən istifadəyə üstünlük verirdilər. b) 1920-1950-ci illər dövrü. Siyasi mühitin dəyişməsi, Sovet totalitar idarəçilik mexanizmi ədəbi arenada ideoloji modelləri zərurətə
1 Məmmədov X. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: ADPU, 2006, s. 89.
8 çevirirdi. Məhz bu səbəbdən də ədalətsiz şahların, xalqa zülm edən qaniçən hökmdarların neqativ formalarda bədii mətnə gətirilməsi qabarıq bir istiqamət kimi özünü göstərirdi. Bu səbəbdən də T.Şahbazinin, S.Vurğunun, M.Müşfiqin, S.Rəhimovun, M.İbrahim, M.Rzaquluzadənin, M.Təhmasibin, M.M.Seyidzadənin, Ə.Cəmilin, O.Sarıvəllinin, M.Dilba- zinin və başqalarının yaradıcılığında nağıl obraz və süjetləri sinfi-siyasi və ideoloji maraqlara uyğun şəkildə mənalandırılırdı. c) 1960-1990-ci illər. Artıq bu mərhələdə sinfi mövqedən yanaşmalar tədricən arxa plana keçməyə başlayır. Əvvəlki mərhələdə müşahidə etdiyimiz və bir çoxluqla gördüyümüz qaniçən, zalım hökmdar obrazları fərqli formatlarda bədii mətnə gətirilir. Folklor yaddaşına, o cümlədən də nağıl mövzusuna müraciət edən bədii düşüncə etnosun özünü dərkinə, milli-mənəvi dəyər və davranış prinsiplərinə xidmət edir. Məhz bu cəhət İ.Şıxlı, İ.Əfəndiyev, İ.Hüseynov, Anar, Elçin, Y.Səmədoğlu, Ə.Cəfərzadə, İ.Məlikzadə, F.Kərimzadə, X.Hasilova, Ə.Babayeva, X.Əlibəyli, T.Mahmud, N.Kəsəmənli, M.Süleymanlı, Z.Xəlil, R.Yusifoğlu və başqa sənətkarların yaradıcılığında bir çox keyfiyyət dəyişmələrinin yaranaması ilə nəticələnir. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı üslubların, düşüncə tiplərinin, ədəbi axtarışların rəngarəngliyi və müxtəlifliyi ilə seçilən bir dövrdür. Təkcə onu demək kifayətdir ki, bu əsrdə M.F.Axundzadənin və H.Zərdabinin başladığı milli ideyanın müxtəlif səviyyələrdə gerçəkləşməsi (həm əsrin əvvəlində, həm də sonunda) uğurlu bir proses kimi davam edir. İctimai-siyasi, tarixi, ədəbi, kulturoloji dəyərlərin yeni spektrləri müəyyənləşir. Ədəbiyyat bir növ əqidələrin, məslək mübarizələrinin, eləcə də siyasi mücadilənin ağırlığını daha çox öz üzərinə götürür. İctimai həyat və ədəbi proses bütün mahiyyəti ilə yeni bir mərhələyə daxil olur. H.Zərdabinin, M.Şahtaxtlının, Ə.Hüseynzadənin, Ə.Ağayevin, M.Ə.Rəsulzadənin, C.Məmmədqulu- zadənin, Ö.F.Nemanzadənin və başqalarının milli düşüncənin müəyyən- ləşməsi istiqamətində gördükləri böyük işlər bütün XX əsr boyu bu və ya digər şəkildə ədəbi gedişata özünün təsirini göstərir. Akademik İ.Həbibbəyli XX əsrin əvvəllərindəki vəziyyəti xarakterizə edərək yazır: “Cəlil Məmmədquluzadə “Poçt qutusu” və “Usta Zeynal” kimi hekayələri ilə həmin XX əsrin əvvəllərindəki real mənzərəni canlandırmış, sadə, mənəvi cəhətdən saf, avam, dindar və sədaqətli insanların təbii obrazını yaratmış, həm də milli oyanışa və maarifçiliyə olan zərurəti qəti şəkildə ifadə etmişdir 1 . 1 Həbibbəyli İ. Cəlil Məmmədquluzadə. Naxçıvan: Əcəmi, 2009, s.14-15. Yüklə 289,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|