Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

 
45 
ki, onlar da hüceyrəni yüksək hərarətin pozucu təsirindən qo-
ruyurlar.  Bu  genin  fəallaşması  çox  sürətlidir.Normal  istilikdə 
bu  proteinlərin  miqdarı  zorla  təyin  edilə  bildiyi  halda,  istilik 
şoku verildikdə çox sürətlə böyük miqdarda İŞP sintezlənir [60]. 
Qeyri-əlverişli  mühit  şəraitində  proteinləri  sintez  edən 
genlərin ekspressiyası bir neçə dəqiqə  sürür. Bu da  stres pro-
teinlərin  sürətli  sintezini  təmin  edir.  Bu  vəziyyətdə  orqaniz-
min normal şəraitdə protein sintez etməsi üçün zəruri olan m-
RNT  populyasiyasının  transkripsiyası  ya  çox  zəifləyir,  ya  da 
ümumiyyətlə dayanır. Stres proteinlərin əmələ gəlməsi  keçici 
xarakter  daşıyır.  Onların  biosintezi  əlverişsiz  şəraitin  yaran-
ması ilə eyni vaxtda başlayır və əsasən iki mərhələdə reallaşır: 
başlanğıc mərhələdə ilk proteinlər, sonrakı mərhələdə isə ikin-
ci mərhələ proteinləri sintez olunur [60].  
Ali  bitkilər  digər  orqanizmlərdən  stres  proteinləri  ara-
sında  kiçik  molekul  kütləli  (15-18kD)  polipeptid  dəstlərinin 
olması  ilə fərqlənir [338, 346]. Ancaq normal protein  sintezi-
nin zəifləməsi  və stres  xarakterli proteinlərin sintezinin  sürət-
lənməsi  əlverişsiz  amillərin  təsir  xarakteri  ilə  əlaqədardır. 
Məsələn,  qarğıdalı  cücərtilərində  temperatur  25
0
C-dən  40
0
C-
yə  yüksəldikdən  20  dəqiqə  sonra  qarğıdalı  cücərtiləri  köklə-
rində adi protein molekullarının sintezinin  kəskin azaldığı  və 
ən  azı  10  molekul  stres  şoku  proteinlərinin  (İŞP)  əmələ 
gəldiyi müəyyən edilmişdir [166]. 
Başqa  bir  tədqiqat  tütün  hüceyrələri  üzərində  aparıl-
mışdır. Tütün hüceyrə kulturasında bir saat müddətində istilik 
26
0
C-dən  42
0
C-yə  qaldırıldıqda  34
0
C-yə  qədər  sintez  olunan 
proteinlər içərisində fərq yaranmadığı məlum olmuşdur. 34
0
C 
ilə  38
0
C  arasında  adi  protein  sintezi  ilə  yanaşı,  İŞP  də  sintez 
olunmuşdur.  İstilik  38
0
C-dən  42
0
C-yə  qaldırıldıqda  İŞP-nin 
sintezi  sürətlənmiş,  adi  proteinlərin  sintezi  isə  kəskin  azal-

---

 46 
mışdır  [128].  Buradan  belə  bir  nəticə  hasil  olur  ki,  əlverişsiz 
amillərin  dəyişmə  dərəcəsi  protein  sintezinin  xarakterini  mü-
əyyən edir. 
Yüksək  temperatur  və  quraqlıq  zamanı  bitkilərdə  sintez 
olunan  proteinlər  içərisində  elə  polipeptid  qrupları  aşkar 
olunmuşdur ki, onlar xarakterik olaraq yalnız bu amillərin tə-
siri zamanı sintez olunurlar. Məsələn, tütün yarpağı protoplaz-
masından  osmotik  şok  stres  proteini,  arpa  yarpaqlarında  isə 
quraqlıq  stres  proteini  aşkar  edilərək  ayrılmışdır  [171,  190]. 
Osmos  stresi  proteinləri  arasında  bəzi  polipeptidlər  yalnız 
osmos  şəraitdə  sintez  olunurlar.  Eyni  vəziyyət  bir  çox  digər 
stres proteinlərə də aiddir.  
Qeyri əlverişli  şəraitin təsir  xarakterindən asılı olmyaraq 
sintez olunan  stres proteinləri də  vardır  ki, onlara hüceyrənin 
bütün  komponentlərində  rast  gəlmək  olur.  Gen  mühəndisliyi, 
mutagen  təsir  və  stres  polipeptidlərin  induksiya  edilməsi 
metodlarından  istifadə  olunaraq  müəyyən  edilmişdir  ki,  stres 
proteinləri  sintez  olunduğu  andan,  onlar  müdafiə-adaptasiya 
rolu  oynayırlar.  Lakin  bu  rolun  necə  həyata  keçirildiyi  tam 
müəyyən edilməmişdir. 
Gen  kodlarındakı  dəyişikliklər  transkripsiya  və  trans-
lyasiya  səviyyəsində  protein  sintezində  özünü  göstərir.  Bu 
dəyişikliklər  bitki  hormon  qatılığının  dəyişmələri  ilə  nəzərə 
çarpır. Spesifik mRNT-nin sintezi və ona uyğun olaraq prote-
inlərdə amin turşularının düzülüşü  istilik  şoku, quraqlıq, duz-
luluq, absis turşusu (ABT) və.s. kimi amillər tərəfindən həyata 
keçirilir [137]. 
R.T.Əliyev  və  əməkdaşlarının  (1995,  1996)  tədqiqatları 
göstərmişdir  ki, quraqlıqdan  zərər çəkmiş qarğıdalı cücərtilə-
rinə  və  pambıq  fidelərinə  hibberelin  turşusu  (GA
3
)  ilə  təsir 
etdikdə DNT-nin replikasiyası  və RNT sintezi  artır, bitkilərin 

---

 
47 
bərba  prosesi  sürətlənir  [168].  Hibberelin  turşusu  labil  xro-
matın  DNT-sinin  miqdarını  artırır  və  bununla  da  genetik 
aparatın fəallığı yüksəlir. GA
3 
təsirindən mitoxondri və xloro-
plast  DNT-sinin  replikasiya  və  transkripsiya  intensivliyində 
də artım müşahidə olunur  ki, bu da hüceyrənin ümumi fəallı-
ğının artması ilə nəticələnir [32]. 
A. Altınkur və əməkdaşları (1998) quraqlığa davamlı və həs-
sas  olan  arpa  və  buğda  genotiplərindən,  eyni  zamanda  valideyn 
formalardan  və  ikinci  nəsil  (F2)  hibridlərindən  DNT-ni  izolə 
etmiş, onları öz aralarında bərabər miqdarda qarışdırdıqdan sonra 
çoxaldaraq  DNT  polimorfizmini  analiz  etmişlər.  Amplifikasiya 
nəticəsində arpada 3 primer, buğdada 1 primer quraqlıqla əlaqəli 
olan markerlər aşkar edilmişdir [34]. 
Su qıtlığı  mühitində böyüyən qarğıdalı  cücərtilərində  kökün 
böyümə nahiyəsində prolinin  miqdarında, digər amin turşularına, 
xüsusilə qlisinə nisbətən daha çox artım olduğu və bunun da kö-
kün uzanmasının təmin edilməsində prolinin önəmli rol oynadığı 
müəyyən edilmişdir [340]. 
Streslə  induksiya  olunan  genlərin  tənzimlənmə  mexaniz-
minin müəyyən edilməsi də maraqlı nəticələrdəndir. Stres zamanı 
bitkilərdəki  absis  turşusunun  (ABT)  qatılığı  yüksəlir.  Bitkinin 
kökdən  uc  nöqtəsinə  qədər  absis  turşusunun  miqdarı  çoxalır  və 
dövr etmə sürəti artır [172]. 
Quraqlığa  davmlılığı  təmin  edən  genlərin  fəaliyyəti  bitki 
hormonu  olan  absis  turşusu  (ABT)  sintezinin  tənzimlənməsi  ilə 
həyata  keçirilir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  bir  çox  abiotik  stres 
amilərinin təsiri altında bitki hormonu olan ABT-nin qatılığı artır.    
Quraqlığa davamlılıqda fosfolipidlərin də önəmli rolu vardır 
[284]. Fərqli bitki qrupları ilə aparılmış təcrübələrdə hiperosmotik 
stresə  cavab  olaraq  inositol  1,4,5-  trifosrat  (İP3)-ın  miqdarının 
sürətlə  artdığı  göstərilmişdir  [177,  178,  217,  378].  Vicia  faba 

---