Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 65,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
48 hüceyrələrinin protoplastlarına [246] və Arabidopsis cücərtilərinə [410] ABA (absis turşusu) verilməklə İP3 səviyyəsinin artdığı müşahidə edilmişdir. Sitoplazmada Ca-mun miqdarının artma- sında İP3 müəyyən rol oynayır və bu artım yarpaqlarda ağızcıq- ların bağlanmasına və transpirasiyanın qarşısının alınmasına səbəb olur [344]. Ekzoğen İP3 izolə edilmiş vakollardan və tonoplastdan kalsiumun sərbəst buraxılmasını həyata keçirir. Kalsiumun art- ması osmotik streslə aktivləşən genlərin fəaliyyətini artıra bilir [406]. Bitkilər xarici mühit şəraitinin kəskin dəyişikliklərinə, abiotik stres amillərə qarşı müqavimət göstərmək üçün müxtəlif müdafiə mexanizmlərinə malikdirlər [411]. Bu müdafiə mexanizmləri stres genlərinin ekspressiyasının dəyişilməsi ilə tənzimlənir. Hesab olunur ki, ekspressiyası induksiya olunan bu genlər, müxtəlif metobolik və hüceyrə qoruyucu zülallar vasitəsilə təkcə hücey- rənin müdafiəsində deyil, həmçinin stresə cavab siqnallarının transduksiyasında iştirak edən digər genlərin ekspressiyasının tən- zimlənməsində də mühüm rol oynayırlar [411, 412]. McCourt (1998) bitkilərdə quraqlığa tolerantlığı təmin edən geni izolə etmiş və bitki yarpaqlarının daha uzun müddət yaşıl qalmasını və su qıtlığı şəraitində yaşaya bilməsini idarə edən genin fəaliyyətini dayandırmaq metodunu işləyib hazırlamışdır. Bir bitki hormonu olan absis turşusu stres zamanı bitkilərin yarpaqlarında ağızcıqların bağlanmasına səbəb olur. Court gen işləməsini inhibrə edərək ABT-ni kontrol edən GRA-1 genini kəşf etmiş və bitkilər genin fəaliyyəti dayandırıldıqda çox həssas vəziyyətə gəlmişlər. Genin aktiv vəziyyətə keçirilməsilə ağızcıqlar bağlanmış və su itkisinin qarşısı alınmışdır. Beləliklə, genin fəaliyyətini tənzimləməklə quraqlığa tolerantlığı nəzarətdə saxlamaq mümkün olmuşdur [169]. 49 1.6. Bitkilərin duzluluq stresinə davamlılığı Əkinə yararlı sahələrdə direnaj sistemlərinin yetərincə olma- ması, qurunt sularının səthə yaxın səviyəyə galxmasına və bununla da torpaqların duzlaşmasına səbəb olmuşdır. Dünyada suvarılan ərazilərin 1/3-nin duz stresi altında olduğu müəyyən edil- mişdir [186]. Şoranlıq, kənd təsərüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını məh- dudlaşdıran, onların böyümə və inkişafına mənfi təsir edən ən önəmli amillərdən biridir. Şoranlıq bitkilərin inkişafına birbaşa və dolayısı olmaqla iki çür təsir edə bilir. Birbaşa təsir torpaq məhlu- lunun qatılığını artıraraq bitkilərin inkişafına zərərli təsir göstərən ionların onların kök sahəsinə yığılması səbəbindən, dolayısı təsir isə torpağın fiziki, kimyəvi və bioloji özəlliklərinin pozulmasına səbəb olmaqla bitkilərin normal inkişafına əngəl törədir. Duz stresi dedikdə, hər şeydən öncə duzlu mühitdə bitkilərin məruz qaldıqları osmotik stres başa düşülür. Duz mühitinin yüksək osmotik təziqi nəticəsində bitkilərə suyun daxil olmasına mane olan amil osmotik stres olaraq qəbul edilir. Məlum olduğu kimi, geniş yayılmış duzluluq şoran və yarı şoran bölgələrin əsas xüsu- siyyətlərindən biridir. Bitkilər yüksək duzluluğa cavab reaksiya- larına görə iki böyük qurupa ayrılır- hallofitlər və qlikofitlər. Hal- lofitlər duzlu torpağa uyğunlaşan və həyat fəaliyyətini bu şəraitdə başa vuran bitkilərdir. Qlikofitlər isə duzlu şəraitə müqavimət göstərə bilməyən bitkilərdir [200]. Duz şəraiti hal- lofitlərdən əlavə digər bitkilərin də böyümə və inkişafına mənfi təsir edir: onlar cücərməni ləngidir (inhibrə edir), böyü- məni zəiflədir, məhsuldarlığı azaldır, bəzi hallarda bitki hətta həyat fəaliyyətini başa vurmadan məhv olur. Belə hallarda böyümədəki azalma kök mühitindəki osmotik təziqin artması ilə izah edilir [35]. 50 Bitkilərin böyüyüb inkişaf etdiyi torpaq mühiti onların istifadə etdiyi həllolunan duzların daşıyıcısıdır. Lakin həllolunan duzların miqdarı bitkilərin tolerant sərhəddindən yüksək olduqda ortaya bir sıra çətinliklər çıxır. Əgər duz qatılığı bitkilərin istifadə edə bildiyi su potensialını 0,5-1 bar-a endirə biləcək dərəcədə olarsa bu qatılıq duz stresi sayılır. Duza tolerantlıq, bitkilərin duzluluq şəraitində normal böyümə və inkişafını sürətləndirmə qabilliyətidir. Duz- luluğa səbəb ola bilən birləşmələr, xloridlər (NaCl, CaCl 2 , MgCl 2 ), sulfatlar (Na 2 SO 4 , MgSO 4 ), nitratlar (NaNO 3 , KNO 3 ), boratlardır. Ancaq torpaq duzluluğu və stresi deyildikdə əsasən NaCl-un varlığı nəzərdə tutulur. Torpaqda NaCl-un miqdarı 0,5%-dən artıqdırsa, belə torpaqlar duzlu torpaqlar hesab olunur. Dünyada əkinə yararlı torpaq sahələrinin 26%-i quraqlıq, 30%-i isə duzluluq stresi təsiri altındadır. Yüksək qatılıqlı Na və yüksək qatılıqlı duzun təsirləri bənzərdir. Ca +2 , Mg -2 ,SO - 4 kimi ionlar da ümumi duz miqdarına daxildirlər. Torpaqda olan yüksək qatılıqlı Na, bitkilərə birbaşa zərər verməklə yanaşı, eyni zamanda torpağın strukturunu da poza- raq onda suyun keçiriciliyini azaldır [200]. Torpaqdakı dusluluq problemini aradan qaldırmaq, torpaqların direnaj üsulu ilə yuyulması çox çətin, həm də iqsadi cəhətdən baha başa gələn işdir. Duzlu torpaqlardan kənd təsərrüfatında müvəf- fəqiyyətlə istifadə etmək üçün, hər şeydən öncə, bitki-duz əlaqəsini dərk etmək, yəni duzun bitkinin böyüməsinə və inkişafına təsiri və onun duz stresinə qarşı adaptasiya mexanizmini aydınlaşdırmaq lazımdır. 1.6.1. Duzluluq stresinin təsirindən bitkilərdə baş verən morfoloji, fizioloji və biokimyəvi dəyişikliklər Əlverişsiz mühit şəraiti bitkilərdə bir çox struktur və funksional dəyişikliklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, bu Yüklə 65,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|