Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

 268 
Cədvəl 5.12-nin davamı 
 
Hibridlər 
Allel 
sayı 
Effektiv 
allel sayı 
PIC 
indeksi 
Şannon 
indeksi 
Ney 
indeksi 
28 
5 
3.24 
0.69 
1.34 
0.69 
29 
3 
1.95 
0.49 
0.82 
0.49 
30 
4 
3.79 
0.74 
1.36 
0.74 
31 
4 
2.94 
0.66 
1.18 
0.66 
32 
5 
3.65 
0.73 
1.44 
0.73 
33 
5 
3.00 
0.67 
1.31 
0.67 
34 
4 
2.67 
0.63 
1.13 
0.63 
35 
4 
3.51 
0.72 
1.31 
0.72 
36 
3 
2.97 
0.66 
1.09 
0.66 
37 
5 
3.27 
0.69 
1.35 
0.69 
38 
5 
3.60 
0.72 
1.42 
0.72 
Orta 
4.58 
3.65 
0.72 
1.37 
0.72 
Std 
0.72 
0.64 
0.06 
0.18 
0.06 
 
 
5.3.3. Qarğıdalı hibridlərinin molekulyar  
    markerlər əsasında qruplaşdırılması 
 
Molekulyar  markerlər  əsasında  hibridləri  qruplaşdırmaq 
üçün  iki UPGMA, CLINK ( ən uzaq qonşular) üsulundan  və 
üç oxşar əmsaldan  yəni Jakard, Dice  və SM (sadə uyğunluq) 
əmsalılarından istifadə etmək olar [274]. Klaster analizində müx-
təlif  alqoritmin  fəaliyyətini  tədqiq  etmək  məqsədilə  çeşidli  me-
yarlardan  istifadə  edilə bilər.
 
Onların arasında  ən əlverişli  in-
deks kofentik korrelyasiya indeksidir. Bu tədqiqatda da klaster uy-
ğunluğu  keyfiyyətini  və  ən  yaxşı  qruplaşdırma  üsulunu  seçmək 
üçün kofentik korrelyasiya indeksindən istifadə edilmişdir.  
Kofentik  korrelyasiya  əmsalı  göstərdi  ki,  klaster  anali-
zinin  CLINK  metodu  Jakard  oxşarlığı  əmasalı  əsasında  olan 

---

 
269 
alqoritm, hibridlərin qruplaşdırılmasında daha münasibdır. Baş-
qa  sözlə,  bu  indeks  göstərir  ki,  giriş  matrisinin  informasiyasının 
9l.5%-i dendroqramaya köçürülmüşdür (Cədvəl 5.13). 
 
Cədvəl 5.13 
Müxtəlif oxşarlıq əmsalları əsasında yerinə yetirilən  
klaster analizi üçün kofentik korrelyasiya əmsalı 
 
Analiz 
 
oxşarlıq 
əmsalı 
metodu 
Dice 
Jakard 
SM 
UPGMA 
0.802 
0.854 
0.845 
CLINK 
0.895 
0.915 
0.671 
SM -sadə uyğunluq 
Bu araşdırmada 
2
n
formulundan istifadə etməklə, klas-
ter  sayı  4-ə,  dendroqramda  ən  uzaq  nöqtədə  dendroqramın 
kəsilməsi üsulu ilə klaster sayı 3-ə bərabər olmuşdur. Bundan 
əlavə münasib klaster sayını müəyyənləşdirmək üçün 3 və  ya 
4 klaster arasında diskriminant funksiyasının analizindən  isti-
fadə edilmişdir. Bu analizin nəticələri münasib klaster sayını 3 
klaster ilə göstərir (Cədvəl 5.14).  
5.9-ci  şəkildə  hibridlərin  qruplaşma  dendroqramı  mole-
kulyar markerlər əsasında verilmişdir. 22-ci  vahid  məsafəsin-
də  dendroqramı  kəsməklə  üç  klaster  yaranmışdır  ki,  birinci 
klaster 5, 13, 2, 9, 4, 12, 17, 1, 6, 10, 3, 11, l8, 21, l4, 16, 19, 
22,  21,  8,  15,  7,  ikinci  klaster  34,  38,  31,  37,  2,  23,  28  və 
üçüncü  klaster  isə  30,  33,  35,  25,  29,  32,  27,  26,  36  nömrəli 
hibridlərdən ibarətdir. 
Birinci klaster 22 hibriddən təşkil olmuş və 5 yarımqrupu 
əhatə  edir. Bu  klasterin birinci  yarımqrupu 5, 13, 2, 9, 4, 12, 

---

 270 
17, 6, 10 və 3 nömrəli hibridlərdən təşkil olunmuş, bu yarım-
qrup hibridlərin ata valideynləri bir-birinə oxşardır. Bu səbəb-
dən  onların  bir-birinin  kənarında  yerləşməsi  nəsil  baxımdan 
daha  məntiqlidir.  Bu  qrupun  ikinci  yarımqrupu  11,  l8  və  21 
nömrəli hibridləridən  ibarət olub, birinci  iki hibridin ata  vali-
deynləri  bir-birinə  oxşardır.  Üçüncu  yarımqrupun  (  l4  və  16 
hibridləri) ata valideynləri də bir-birinə bənzəyirlər.  
 
Cədvəl 5.14 
Molekulyar markerlər vasitəsilə eldə edilən dendroqram  
qruplarının sayını müəyyənləşdirmək üçün diskriminant  
funksiyasının analizi 
 
Qrupun 
sayı 
Eigenvalues 
 (Məxsusi 
qiymət) 
Kanonikl 
korrelyasiya 
Vilks 
lambada 
Ehtimal 
səviyyə 
2 
423.039 
0.999 
0.002 
1.02E-10 
3 
217.957 
0.998 
0.005 
1.43E-18 
4 
195.564 
0.997 
0.005 
7.88E-09 
5 
10.833 
0.957 
0.085 
0.043155 
 
Dördüncü yarımqrup 21, 19 və 22-ci hibridlərindən  ibarətdir. 
Bunların  hər  üçünün  ata  valideynləri  bir-birinə  oxşardır.  Be-
şincü yarımqrup 8, 15 və 7-ci hibridlərdən ibarətdir. Bunların 
da ata  valideynləri bir-birinə oxşardır. Lakin bu  yarımqrupun 
ata  valideyni  bu  klasterdə  olan  bir  çox  hibridlərin  ata  vali-
deynlərindən fərqlənir. Bu qrupda 22 hibriddən l9-nun ata va-
lideynləri bir-birinə bənzərdir. 
İkinci  klaster  7  hibriddən  ibarətir.  Bu  klasteri  iki  yarım-
qrupa bölmək olar. Birinci yarımqrupda 37, 38, 31 və 34 nöm-
rəli  hibridlər  yerləşmişdir.  37  (SC  700)  və  38  (SC  704)  -cü 
hibridlərin  bir  yarımqrupda  yerləşdirilməsi,  molekulyar  ba-

---

 
271 
xımdan  genotiplərin  müxtəlifliyinin  tədqiqində  ən  münasib 
üsul olmasını göstərir. Çünki, bu iki hibridin ana valideyninin 
bir-birilə yaxun qohumluğu vardır. İkinci yarımqrupun hibrid-
lərinin (23, 20, 28-ci hibridlərin) də ata valideynləri bir-birinə 
oxşardır.  
Üçüncü klaster 9 hibriddən (30, 33, 35, 25, 29, 32, 27, 26 və 
36 nömrəli  hibridlər)  təşkil  olunmuşdur. Bunları üç  yarımqrupda 
yerləşdirmək  olar.  Onların  hamısının  ata  valideynləri  oxşardır. 
Tədqiq  edilən  38  hibrid  arasında  yalnız  dörd  hibrid  (22,  19,  21, 
24)  nəsil  oxşarlığı  baxımından  gözlənilən  qruplarda  yerləşmə-
mişdir.  Ümumiyyətlə,  bu  molekulyar  analizin  yardımı  ilə,  hib-
ridlər arasında olan oxşarlıq və fərqliliklər dəqiq təyin edilmiş və 
onlar müstəqil qruplarda yerləşdirilmişdir. 
B.W. Legesse və həmkarları (2007), F.C. Reif və həmkarları 
(2003),  J.S.C.  Smith  və  həmkarları  (1997),  M.L.  Senior  və 
həmkarları  (1998)  qeyd  etmişlər  ki,  qruplaşdırma  molekulyar 
markerləri ilə nəsil informasiyaları arasında uyğunluq vardır [247, 
325,  347,  369].  Bizim  tədqiqatdan  da  oxşar  nəticələr  əldə  edil-
mişdir. Ona  görə də, molekulyar marker üsulu  genetik  müxtəlif-
liyinin qiymətləndirilməsində ən etibarlı vasitə sayılır və seleksiya 
proqramında ondan uğurla  istifadə etmək olar. Beyene, Y. və 
həmkarlari,  J.S.C.  Smith.  və  həmkarları,  M.B.  Pabendona  və 
həmkarları, S. Zamarud və həmkarları, Q.L. Yao və həmkarları da 
qarğıdalı genotiplərinin qruplaşdırılmasında mikrosatellet marker-
lərindən istifadə etmişlər [132, 306, 369, 416, 419]. Beləliklə, bu 
tədqiqatın  nəticələri  göstərir  ki,  mikrosatellet  markerlər  müxtəlif 
qarğıdalı  hibridlərinin  ayrılması  və  tanınması  üçün  ən  münasib 
markerlər  hesab  edilir.  Bu  markerlərdən  təkcə  qarğıdalı  hibrid-
lərinin  qruplaşdırılmasında  deyil,  həmçinin  biotik  və  abiotik 
streslərə  davamlılığın  təyin  edilməsində  və  müxtəlif  genlərin 
tanınmasında da istifadə oluna bilər. 
 

---