Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

 
279 
tiv  təsirin,  quraqlıq  stresi  şəraitində  isə  hər  iki  təsirin  önəmli 
rolu olmuşdur. 
ÜKQ/XKQ  variasiyasının  nisbətinin  qiyməti,  tam  suva-
rılan  şəraitdə dən dolma dövrünün  müddətindən başqa, qalan 
bütün əlamətlər üçün 1-dən az olmuşdur  ki, bu da, qeyd olu-
nan  əlamətlər  haqqıda  dominant  genetik  variasiyasının  əhə-
miyyətini  göstərir. Bu səbəbdən  tam  suvarılan şəraitdə  yalnız 
dənin dolma dövrü müddəti barədə additiv təsirin rolu domi-
nant təsirindən daha mühümdür. 
Bu tədqiqatın nəticələri bəzi ədəbiyyat məlumatlarları ilə 
uyğunluq, digərləri ilə uyğunsuzluq təşkil edir. Belə ki, C.Ko-
nak  və əməkdaşları, S.Lee Ho  və H. Shung Lu bitkinin boyu 
üçün, G. Nestares və əməkdaşları, M.Mendoza və əməkdaşları 
qıçanın  saçaqlarının  aşkar  olmasına  lazım  olan  günlərin  sayı 
üçün, A. Esmaili və əməkdaşları, tozlanmaya qədər lazım olan 
günlərin sayı üçün, R. Choukan, D.N. Singh və I.S. Singh qıça 
sırasında  dənin  sayı  üçün,  G.  Nestares  və  həmkarları,  C.Ko-
nak  və  həmkarları  və  A.M.Iqbal  və  həmkarları  1000  dənin 
kütləsi üçün, G. Nestares və həmkarları, C.Konak və həmkar-
ları, R. Choukan , J.S. Castellanos və əməkdaşları dən məhsu-
lunun  idarə  edilməsində  hər  iki  təsirin  (dominant  və  additiv) 
rolu olduğunu göstərmişlər [149, 155,184, 223, 225, 241, 245, 
263, 297, 364]. Bitkinin boyu əlaməti üçün qeyri additiv vari-
asiyasının rolunun çox olması barədə D.N. Singh və I.S.Singh 
(1998) tərəfindən məlumat verilməsinə baxmayaraq, C.Konak 
və əməkdaşları (1999), P.B. Jha və A.S. Khera (1992) additiv 
variasiyasının  rolunun  çox  olduğunu  göstərmişlər  [225,364]. 
C.Konak  və  əməkdaşları  (1999),  G.Nestares  və  əməkdaşları 
(1999) tərəfindən qıçanın saçaqlarının aşkar olunmasına lazım 
olan  günlərin  sayı  əlamətinin  kontrol  olunmasında  additiv 
təsirin  rolunun  çox  olmasını  qeyd  edilmələrinə  baxmayaraq, 

---

 280 
R.D.  Rissi  və  A.R.  Hallauer  (1991),  P.B.  Jha  və  A.S.  Khera 
(1992)  dominant  təsirin  rolunun  çox  olması  barədə  məlumat 
vermişlər  [225,  297,  336].  Bir  çox  tədqiqatlarda  [155,184] 
300 dənin kütləsi üçün qeyri-additiv təsirin rolunun çox oldu-
ğu  göstərildiyi  halda, M.B. Aulicino  və C.A. Naranjo (2001) 
300  dənin  kütləsi  üçün  additiv  təsirin  rolunun  çox  olmasını 
qeyd  etmişlər  [121].  Çıxarılan  nəticələrin  bir-birindən  fərqli 
olması tədqiqat üslulundan, öyrənilən materiallar arasında ge-
netik fərqlərin olmasından və ya praktiki olaraq genin qiymət-
ləndirilməsində müxtəlif parametrlərdən istifadə edilməsindən 
yarana  bilər.  Genetik  variasiyasının  additiv  və  qeyri-additiv 
təsirləri  seleksiya  proqramlarında  genetik  variasiyasının  hər 
iki, stabil və qeyri-stabil qabiliyyətli komponentdən bəhrələn-
mək zərurətinin göstəricisidir. 
Tam  suvarılan  şəraitdə  hər  iki  ildə,  dən  məhsulunun  ge-
netik  variasiyası  quraqlıq  stresi  şəraitindəki  dən  məhsulunun 
genetik  variasiyası  ilə  müqayisədə  yüksəkdir.  Tam  suvarılan 
şəraitdə dən məhsulunun ümumi və xüsusi irsilik əmsalları da 
yüksək olmuşdur (Cədvəl 5.16).  
 
Cədvəl 5.16 
 
Suvarılan və quraqlıq şəraitində qarğıdalıda  
dən məhsuluna aid line × tester variasiya analizinin  
nəticələri   
 
COV 
df 
Suvarılan şərait 
Quraqlıq şəraiti 
2009-cu 
il 
2010-cu  
il 
2009-cu 
il 
2010-cu  
il 
Təkrar 
2 
0.236 
0.028 
3.231 
1.329 
Hibridlər 
35 
3.156
**
 
3.118** 
0.768** 
0.686** 
Xətt 
17 
3.189
**
 
3.175** 
0.808** 
0.429** 
Tester 
1 
17.642
**
 
13.23** 
0.965** 
5.782** 

---

 
281 
Cədvəl 5.16-nın davamı 
 
Xətt×Tester 
17 
2.271
**
 
2.467** 
0.717** 
0.643** 
Xəta 
70 
0.363 
0.284 
0.227 
0.216 
CovHS
LINE
 
- 
0.153 
0.118 
0.015 
0.036 
CovHS
TESTER
 
- 
0.285 
0.199 
0.005 
0.095 
COVHS
AVERAGE
 
- 
0.011 
0.008 
0.001 
0.001 
COV
FS
 
- 
2.394 
1.964 
0.198 
0.687 
Additiv 
variasiyası (σ
2
A
) 
- 
0.022                                        
0.016 
0.001 
0.001 
ÜKQ variasiyası 
(σ
2
ÜKQ
) 
- 
0.011 
0.008 
0.001 
0.001 
XKQ variasiyası 
(σ
2
XKQ
) 
- 
0.636 
0.728 
0.163 
0.142 
Dominant 
variasiyası (σ
2
D) 
- 
0.636 
0.728 
0.163 
0.142 
Xətlərin payı 
- 
49.078 
49.456 
51.082 
30.38 
Testerlərin payı 
- 
15.971 
12.116 
3.589 
24.086 
Xətt × Tester-in 
payı 
- 
34.950 
38.428 
45.329 
45.534 
σ2ÜKQ / σ2XKQ 
- 
0.017 
0.011 
0.004 
0.007 
Genetik vari-
asiyası (σ2G) 
- 
0.93 
0.94 
0.18 
0.16 
Fenotip 
variasiyası (σ2P) 
- 
1.052 
1.039 
0.256 
0.229 
Ümumi irsilik 
əmsalı 
- 
0.885 
0.909 
0.704 
0.685 
Xüsusi irsilik 
əmsalı 
- 
0.021 
0.015 
0.005 
0.004 
 
COV-dəyişkənlik  mənbəyi;  df-sərbəstlik  dərəcəsi;  **-  1%  ehtimallıqla 
mənalı 
 
Bu  haqda  C.  Ngaboyisonga  və  əməkdaşları  göstərmişlər  ki, 
quraqlıq  stresi  təsiri  nəticəsində  genetik  müxtəlifliyinin  azal-
ması  genetik  variasiyanın  azalmasına  səbəb  olur  [215,  301]. 

---