Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış H.Arif “ötm ək” felinin omonimliyindən, onun şeir nitqində yaratdığı üslubi effektd ən yararlanmış, fonetik tərkibcə üst-üstə düşən sözün imkanlarından bədii- lik meyarları dairəsində sənətkarlıqla faydalanmışdır. Mövzuya, şeirin mündəricəsinə və emosional-ekspresiv mahiyyətinə uyğun- laşdırmaqla müəllif omonimlərin yaratdığı səs ahənginə, musiqililiyə xüsusi diq- q ət yetirmişdir. “Ötmək” omoniminin uğurlu formalarda işlədilməsi H.Arif üslu- bunda s əs və məna əlaqələrinin birliyindən xəbər verir, dilin rəvanlıq və axıcılıq imkan larını nəzərə çarpdırır. Şairin “Günlər olaydı” şeirində bu söz rədifdən əvvəl müxt əlif məna yükü daşımaqla işlədilməsi forma gözəlliyi, bədii mükəmməllik ba xımından da diqqətəlayiqdir: Fikir haralarda g əzdirir məni H ər kəsin ilk yurdu, əzəl məskəni. Qazaxdan çıxanda Daşkəsəməni Yel kimi ötdüyüm günl ər olaydı Xoşladım şənliyi, eşqi, məzəni, Sevm ədim sənətə ağız büzəni, Aşkara dinləyib Aşıq Mirzəni X əlvəti ötdüyüm günlər olaydı (1,152) İki müxtəlif mənada – “bir yerin , sahənin ortasından, içindən keçmək ” və “oxumaq, c əh-cəh vurmaq ” (7,556) anlamında omonimliyinin bədii nitqə daxil edilm əsi yaradıcılıq aktı kimi daha güclü təəssürat doğurur. Omonimin fəallığı t əsvir obyektini dərindən duyumun spesifik ifadə formasına çevrilir. Bu söz şeir- d ən- şeirə keçdikcə digər məna yükü ilə dolğunlaşır, yeni çalarlar, poetik məzmun əks edir. Xüsusi qeyd etm ək lazımdır ki, H. Arif “ötmək” feli ilə daha çox canlı danı- şıqda işlənən “keçmək”, “aşmaq”, “sovuşmaq”, “addamaq”, “qurtarmaq” anlamla- rını ifadə edir. Zaman, mövsüm, yaş, ömür haqqında bədii mühakimələr və düşün- c ələrin təsvirində bu sözə tez- tez müraciət edir: H əftə ötdü, il dolandı, V ədə çatdı, neyləyəsən?! Bar töküldü, meyv ə yandı, Bağın batdı, neyləyəsən?! (1,48) Öt ən çağımı düşünək, G ələn çağımı, ay oğul. Möhn ət solumu qurudub H əsrət sağımı, ay oğul. (1,80) 115 N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış Qövr edir yaramda min yara yeri Ay öt ən günlərim, ötən günlərim. (1,150) Dedil ər: - Ay Hüseyn Qınama təbiəti. Bu sirri, bu hikm əti Yaş ötüb, yaşdan soruş (1,146) və s. Sözün m ətn mühitinə semantik- üslubi uyğunluğu şeir janrının dili üçün olduqca çevik, rasional v ə təsirli ifadə üsuludur. Məna rənginin kontekstə müvafiqliyi lirik strukturda inc ə detaldır və buna görə də H. Arifin qələmində eyni sözün r əngarəng üslubi çalarları şeir dilinin ayrılmaz xassəsidir. Söz duyğusu, dil faktlarının seçimi və onun ayrı- ayrı mətn müstəvisində müxt əlif mənalarda işlədilməsi H.Arif yaradıcılığının əsas atributlarındandır. Bu m ənada “ötmək” feli də öz kommunikativ funksiyasını saxlamaqla estetik gücə yiy ələnir, mətnə xüsusi ifadəlilik verir. Sözün estetik- emosional funksiyası daha qabarıq şəkildə təzahür edir. Onun çoxmənalılığı, mütəhərrikliyi müxtəlif assosia- tiv t əsir oyadır, şairanə mətn mühitinin yaranması üçün stimul rolunu oynayır. Aşağıdakı nümunələrdə “ötmək” feilinin hər misradakı mənaya uyğun üslubi bo- ya sı vardır. Ümumi dominant məna “ötüb keçmək”, “keçib- getmək”, “geridə bu- raxmaq” v ə s. mənalarla bağlı olsa da, bu söz hər misrada ifadə olunan poetik hiss v ə ahənglə bağlanır, daxilən bir-birini tamamlayan sözlərin ümumi ahəngində xü- su si mövqe qazanır. Bu söz həm poetik nitqin ritmik struktur əsasında mühüm mövqey ə malik olduğu kimi, üslubi- poetik ifadə vasitəsi kimi də əhəmiyyət kəsb edir. M əsələn, Karvanım ötmədi səssiz- səmirsiz Harayım bir ümman, ünum bir dəniz (1,149) Şeirin istək və ehtiyaclarını ödəmək işinə xidmət göstərən sözün yararlılıq d ərəcəsi əhatəsindəki linqvistik vahidlərlə üslubi ahəngdarlığından irəli gəlir. Şeir dilind ə sözün forma gözəlliyinin əsas ünsürü olması üçün onun digər elementlərlə struktur- funksional bağlılığı, əsas amildir. Buna görə də sözün heç bir nüansı poeziyaya bigan ə deyil: Tük ənən istəyim, bitən sevincim Ç əkilən marağım, ötən sevincim Tapılan kədərim, itən sevincim Gövd ədən süzülən budağım mənim (1,74) Buradakı mükəmməl bir üslubi şəbəkədə “ötmək” feli “tükənmək”, “bitm ək”, “itmək” situativ sinonimlərlə bir cərgədə “tapmaq” sözü ilə antonim mövqed ə qərarlaşmış, sintaktik paralelizmin tərtibində fəal iştirak edərək poetik sistemin vacib bir komponentin ə çevrilmişdir. Bununla da şair mətnin liqvistik quruluşu ilə fikri istiqamətini bir- birinə möhkəm tellərlə bağlamağa müvəffəq olmuşdur. 116 N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış H. Arifin dilind ə sözün məcazlaşması da olduqca diqqətçəkən üslubi prosesdir. Bu, dil şeiriyyətinin gözəlliklərini nümayiş etdirməklə yanaşı bədii qay əni kamil formalarda canlandırmaq tələbindən doğur. Məcazlaşan söz poetik kontekstin hissi- emosional əsasını təyin etdiyi zaman müstəsna assosiasiyalar tör ədir, sezilən cizgiləri ilə şairin lirik düşüncəsinin strukturuna daxil olur. “Ötm ək” feili də gözlənilməz üsülubi mənalarla poetik mətnə daxil olmaqla yığcam ifadə formalarına sığışdırılan misraların fəallığını artırır. Şairin əsərlərindən gətirilən bədii nümunələrdən yəqin etmək mümkün olur ki, “metaforikl əşmənin özü də həm ümumdil səciyyə daşıyır, həm də müəllifin f ərdi yaradıcılıq məhsulu kimi çıxış edir ” (6,22) Nizami kamına yetmədi getdi, Füzuli başadək ötmədi getdi, Vaqifl ə, Vurğunla bitmədi getdi Bitm əz Hüseynlə sözü dünyanın (1,110) Qurbani, Abbası, Əmrahı anıb, K ərəmlə alışıb, Dilqəmlə yanıb, Tüt əklə uyuyub, sazla oyanıb Kamanla dil açıb ötdü babalar (1,147) Dedil ər: - Gözləmə o gülyanağı Dedim: - Ür əyimə çəkməyin dağı, Dedil ər: - Toyudur bu axşam çağı Dindi saz, ötdü tar, m ən inanmadım (1,65) Göründüyü kimi, sözün obrazlı bünövrəsi şairin düşüncə tərzindən qaynaq- la nır. Şair sözü bədii mətnin ovqatına müvafiq tənzimləyir. Xalq danışıq dilinin adi sözl ərinə dərindən nüfuzetmə H. Arif poeziyasına rövnəq, onun fərdi üsuluna z ənginlik gətirir. Bu keyfiyyət H. Arif üslubunun əsas atributu kimi , onun bədii dil özün əməxsusluğu kimi qəbul edilir. Çünki “müğənni öz səsi ilə doğulduğu kimi, h ər bir söz sənətkarı da özünəməxsus dili ilə dünyaya gəlir” (4,59) Poeziya dilinin canlı ünsiyyət dili ilə yaxınlaşması olduqca mürəkkəb pro- ses dir. Bu problem H. Arifin şeir təcrübəsinin timsalında özünün mühüm cəhətlə- rin ə aydınlıq gətirmişdir. Onun şeir poetikasının qaynaqları və bədiilik sirləri sözişlətmə ustalığının özünəməxsusluğu fonunda meydana çıxmışdır. “Şeir dili onu yaradanlardan zərgər işi gözləyən zərif bir aləmdir” (2,58). M əhz bu zəriflik sayəsində H. Arif poeziyası bədii təfəkkir və dilin qarşılıqlı dia- lektik əlaqəsini əks etdirən çox vacib faktordur. 117 Yüklə 1,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|