Azərbaycan Milli

çörək bişirir və qışda isinirlər. Giriş yolu ilə üzbəüz arxa divar boyu

alçaq  taxt  yerləşdirilir,  üstünə  paltar  və  başqa  müxəlləfat  yığılmış  yun

məfrəşlər qoyulur, divardan isə silah asılır”. [62]

Yerüstü evlərdə isə daxili səliqə-sahman daha tez gözə çarpırdı.

Burada müxtəlif məqsədlər üçün düzəldilmiş divar açırımları (taxça,

zeh və ya rəf (ləmə), divar şkafı, yük yeri, dolab, buxarı və s. ) mühüm

əlamət idi. Ailə məişəti üçün səciyyəvi olan bütün proseslər (yemək,

yatmaq, dincəlmək, ev məişəti işləri və s.) döşəmə üzərində həyata

keçirildiyindən, onun səliqəli düzəldilməsinə xüsusi fikir verilirdi.

Adətən, döşəmə saman qatılmış palıçıqla qalın suvanır, suvaq

quruyandan sonra onun üzərinə və divarlara ağ gildən şirə çəkilirdi.

Şirələnmiş döşəməyə ev sahibinin maddi imkanından asılı olaraq keçə

(garbıt), palaz, cecim, həsir (tumu-püzətumu, lığ tumu), kilim, xalça,

gəbə və s. salınır, üzərinə aşılanmış qoyun dərisindən ayaqaltılar

qoyulur, mütəkkə, balış və döşəkçələr (nalça, nimdər) düzülürdü. Bəzən

evin divarlarına da yerdən 50-60 sm hündürlükdə həsir çəkilirdi. Varlı

evlərində bu tərtibat daha zəngin olurdu, divarlara xalçalar asılır,

üzərinə müxtəlif həndəsi və nəbati naxışlarla bəzədilmiş bədii tikmələr

bənd edilir, silah-sümsü, saz, uluların portretləri və qətələr (üzərində

zərli xətlə Qurandan ayələr yazılan və çərçivəyə salınan xüsusi sənət

əsəri ) asılırdı. Bütün bu ev müxəlləfatları bir neçə ailə üçün zəruri

məişət avadanlığı olduğundan, bəzilər gəlin köçən qızların cehiz dəstinə

daxil edilirdi.

Naxçıvan bölgəsinin “var evləri” ndə xüsusi sifarişlə Təbriz

ustaları tərəfindən toxunmuş xalı-xalça dəstləri ilə evi döşəmək adət

halı almışdı. Tavan istisna olmaqla bütün döşəmə və divar bütöv

xalçaya tutulurdu. Sifariş verilərkən evin qapı və pəncərə açırımlarının

ölçüləri nəzərə alınırdı. Xalı döşəmə tam tutmayanda, ona “kənarə”

deyilən ensiz, uzunsov xalçalar əlavə edilirdi. Giriş qapısının astanasına

payandaz atılırdı.

Bir qayda olaraq, ailə başçısı, hörmətli qonaq və ağsaqqal üçün

evin barı yerləşən “dör başı”nda ayrıca nazbalış qoyulurdu. Naxçıvan

bölgəsinin “tənəbi evləri”ndə evin bu guşəsi “şahnişin” və ya “şanişin”

adlanırdı.

---

Azərbaycan xalq yaşayış evlərinin daxili sahmanında  mühüm

məişət elementlərindən biri yük yerinin (camaxatanın) olması idi.

Qazma və qaradam tipli evlərdə yük yer daş, kərpic və ya ağac dayaqlar

üzərində qurulan yükaltılardan ibarət idi. Yerüstü evlərdə isə bu məqsəd

üçün xüsusi düzəldilmiş divar açırımlarından istifadə edilirdi. Yük yeri

evin ölçüsündan asılı olaraq iki və ya üç ədəd olurdu. Onlar, bir qayda

olaraq, qapı ilə üzbəüz arxa divarda yerləşdirilirdi. Daş və ya kərpic

hörgülü evlərdə yül yerinin eni təxminən 1,3 m, hündürlüyü1, 45 m,

divarın içinə doğru batığı isə 60-70 sm olurdu. Oraya əsasən yataq

ləvazimatı: yoğan-döşək, paltar, ehtiyat saxlanılan gəbə, kilim, palaz,

yataq dəsti və s. yığılırdı. Çox vaxt məişət müxəllafatını məfrəş, yaxdan

və sandığa yığıb yük yerinə qoyurdular. Bəzən evdə iki və ya daha çox

yük yeri olduqda, onlardan hətta ərzaq saxlamaq üçün də istifadə

olunurdu. Yük yerlərinin qabağına adətən, ipək və pambıq parçalardan

tikilmiş saya pərdələrlə, varlı evlərində isə tikmə naxışlarla bəzədilmiş

“zərəndaz” adlanan pərdələrlə tuturdular. Şirvan bölgəsində yerli adətə

görə, gəlinin cehizləri arasında  yük yeri pərdələrinin olması vacib

sayılırdı. Ona görə də toydan əvvəl oğlan evinin yük yerlərinin ölçüsü

götürülərək ona müvafiq pərdələr tikilir, baş tərəfinə rəngbərəng

parçalardan qıyqaz bükülmüş pərdəbaşlığı tutulardı. Şəki-Zaqatala

bölgəsində evlərin daxili sahmanında kiçik yük yeri funksiyasını yerinə

yetirən “xarxara” da mühüm element idi. Adətən, xarxara

60smx80smx50sm ölçüdə düzəldilir, içərisində yastıq, mütəkkə, kiçik

döşəklər (nalça, nimdər) yığılırdı. Xarxaranın da qarşısına pərdə

tutulurdu.

 Evlərin daxili sahmanındakı məişət elementlərindən olan taxça

(nəməşka) gündəlikdə işlədilməyən ev avadanlıqlarının, qiymətli

şeylərin, qadın zinətlərinin, içərisinə xeyir-şər libasları qoyulan və

bahalı parçalardan hazırlanan paltar boğçasının xeyir-şər libasları

qoyulan və bahalı parçalardan hazırlanan paltar boğçasının (Naxçıvanda

ona “paltar-çarşovu” deyirdilər) saxlanılması üçün nəzərdə tutulurdu.

Hər bir evdə, adətən, taxça bir cüt olmaqla, 140x80x25-30 sm ölçüdə

simmetrik şəkildə buxarı yerləşən divarın sağ və solunda düzəldilirdi.

XIX əsrin  ortalarına kimi taxçaların qabağı, üzəri müxtəlif naxışlarla

bəzədilən pərdələrlə tutulurdu. Sonralar, xüsusilə də XIX əsrin

---

sonlarında tikilən yaşayış evlərində taxçalara qapı qoyulur,

“qarğaburnu” (“qarğadili, “qulax”) adlana cəftə ilə bağlanırdı.

 Gündəlikdə işlədilən qab-qacağı, azuqəni, çay və xörək

dəstgahını taxmanın bir növü olan dolabda (dulada) saxlayırdılar.

Taxça ilə müqayisədə dolan kiçik olub, təxminən 100x70x20-25 sm

ölçüdə qurulurdu. Adətən, təkotaqlı evlərdə bir cüt dolab olurdu. Bəzən

evin eyvanında da dolaba təsadüf edilirdi. O, kiçik ölçülü (60x40x30

sm) olmaqla, həm yəhər-qoşqu ləvazimatı qoymaq, həm də gecələr

təsərrüfat tikililərinə baş çəkmək üçün istifadə edilən əl çıraqlarını

saxlamaq üçün istifadə olunur. Dolaba yığılan əşyalar gündəlikdə

istifadə olunduğundan, onun qarşısına tünd rəngli parçadan pərdə

tutulurdu.

 Üzərinə müxtəlif mətbəx avandanlığı yığılmış rəf (zeh, ləmə)

evin interyerində mühüm yer tuturdu. Onu, bir qayda olaraq,  evin yan

divarları boyunca düzəldirdilər. Bəzən evin bütün divarları boyu

düzələn zehə də təsadüf olunurdu. Yaşayış evlərində zehin iki forması

(divarda yerləşdirilmiş batıq şəklində və divardan 20-25 sm irəli çıxmış

qomqamış kəmər və ya taxta qurşaq şəklində) geniş yayılmışdı. Durma

tipli yaşayış evlərində zehi xüsusi əndazə ilə qovaq ağacından yonub

düzəldirdilər. 3-4 sm qalınlığında, 2, 5-3 m uzunluğunda və 20-25 sm

enində olan taxtanın hər iki başından açılmış qoşa deşiklərdən eşilmiş

köşə keçirərək dam çardağının pərdilərinə bağlayırdılar. Divara

söykənmiş vəziyyətdə olan zehin üzərinə məişətdə az işlədilən və tez

sınan ev avadanlığı müəyyən ardıcıllıqla və xüsusi zövqlə yığılırdı. Zeh

bir növ ailənin iqtisadi vəziyyətinin barometri idi. Oraya düzülmüş

qabların sırasına, sayına, dəyərinə və müxtəlifliyinə gör ailə sahibinin

maddi vəziyyətini müəyyən etmək olardı.

 Zehin daha yaraşıqlı və formalı görünməsi üçün, adətən, yük

yerinin üstü ilə zehin altında qalan aralıq hissəyə bütün divar boyu

rəngbərəng parçalardan bucağının bir aşağıya doğru meyilli olmaqla

üçbucaq formasında “zehqabağı” adlanan xüsusi biçimli qabaqlıq

tuturdular. Eynilə zehqabağı kimi düzəldilən, lakin ondan bəzəklərinin

zənginliyi və gözəlliyi ilə seçilən “gərdəkbaşı” ən çox toy  zamanı evin

daxili sahmanında diqqəti cəld edirdi. Adətən, təkotaqlı evə gəlin

gətirdikdə evi “gərdək” adlanan arakəsmə pərdə ilə iki hissəyə

---