Azərbaycan Milli
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “işıqlı ev”, “ağ otaq”, “tənəbi ev”, “aynabəndli ev”, “imarət”, “malikanə”, “mülk”, “qəsr”
- Yaşayış evlərinin planı.
Təkotaqlı eyvanlı evlər XVIII-XIX ərslərdə Azərbaycanın xalq yaşayış evi fondunda əhəmiyyətli yer tutmuş, bu günə qədər bir çox hallarda fərdi ev inşaatında tətbiq olunaraq davamlı ev tipi kimi şöhrət qazanmışdır. Sonralar inşaat ənənələrinin zənginləşməsi nəticəsində meydana gəlmiş çoxotaqlı və çoxmərtəbəli, memarlıq-kompozisiya quruluşu cəhətdən kamil sənət əsəri kimi səciyyələnən yaşayış binalarının (malikanə, imarət, mülk, yarımsaray tipli evlər) ilk rüşeymi məhz təkotaqlı eyvanlı (antlı) evlər olmuşdur.
Qolsuz eyvanlı evlərin eyvanı hər iki tərəfi açıq saxlanılır, yəni yan divarların davamı olan antlı evlər qurulmurdu. Belə evlərdə tavanı yaradan eyvan milləri üzərinə qoyulan sütunlar nallara söykənirdi.
Daş bünövrə kürsüsü üzərində qurulmuş eyvanın eni təxminən 2,5 olmaqla, şərq divarının ortasında buxarı, qərb divarının ortasında isə döşəmədən 1,5 m hündürlükdə dolab (dula) yerləşirdi. Bir- birindən 1,25 sm aralı qoyulmuş beş ədəd eyvan sütunları bünövrə uzadılmış at nalın üzərində dayanırdı. Sütunların arası 1,20 sm hündürlükdə kəsmə naxışlarla bəzədilmiş sürahı ilə tamamlanırdı. Sütunların baş tərəfində, üzərində memarlıq cəhətdən nəzəri cəlb edən oyma və nəbati naxışlarla bəzək işləri aparılmış “künyə” adlanan taxta vurulurdu. Tavanı əmələ gətirən eyvan millərin ucları düz şəkildə kəsilərək ora aşağı hissəsi boy uzunu kəsmə naxışlarla bəzədilmiş “qaş” adlanan taxta bənd edilirdi. Əsasən Naxçıvan bölgəsində, Şuşa şəhərində, bəzən Şirvanda inşa olunan ikiotaqlı və çoxotaqlı yaşayış evlərində eyvan funksiyasını “qəfəxana”, yaxud “qavxana” adlı daxili dəhliz yerinə yetirirdi. “Qavxana” ifadəsinin “qabxana” sözünün təhrif olunmuş forması olduğu ehtimal edilir; bu da dəhliz yerləşkəsi olun, bəzi mətbəx müxəlləfatının saxlanılması üçün istifadə edilirdi. Qavxanada, bir qayda olaraq, yer təndiri də qurulurdu. Qışda təndirin üstünə kürsü qoyulur, kürsü yorğanı salınır, yatacaq burada həyata keçirilirdi. Planda düzbucaqlı və dördkünc, səkkiz və ya altıbucaqlı tikilən dəhlizdən yataq və qonaq otaqlarına qapılar açılır, həyətdən yaşayış evinə giriş qapısı dəhlizdə qoyulurdu. Yay aylarında gündüzlər ailənin bütün güzəranı qavxanada keçirdi. XIX əsrin sonlarından başlayaraq iqtisadi və texniki imkanların artması, inşaat ənənələrinin zənginləşməsi, Bakı-Tiflis dəmir yolunun çəkilişindən sonra (1883-cü il) qonşu ölkələr və şəhərlərlə müntəzəm əlaqələrin təmin edilməsi nəticəsində əhalinin məişətində daha mürəkkəb memarlıq-konsturksiya quruluşuna malik ev tipləri meydana gəlmişdir. Bu ev tipləri arasında “işıqlı ev”, “ağ otaq”, “tənəbi ev”,
məlum olub, əsasən iqtisadi cəhətdən təmin olunmuş varlılara məxsus idi. Adətən, belə evlər hündür daş hasarlarla əhatələnir, giriş və ya alaqapılarla təhciz olunur, xarici kompozisiyanın həlli və onun tərkib hissələri ilə seçilir, sıra tağları, sıra sütunları, daş şəbəkəli tavanı və ağac şəbəkəli qapı və pəncərələri ilə diqqəti cəlb edir, interyerdə divar səhtləri və tavanları zəngin bədii tərtibatla işlənirdi. Azərbaycanın Quba, Şəki, Şuşa, Gəncə, Bakı, Şamaxı, Ordubad və s. şəhərlərində belə ev tiplərinə tez-tez rast gəlmək olardı. Kənd yerlərində isə belə ev tipləri nadir hallarda tikilərək çoxyerləşkəli, kürsülü, aynabəndli (siyirtmə şəbəkəli), ikimərtəbəli, əksər hallarda isə çatmadam örtüklü olurdu. Beləliklə, Azərbaycanın xalq yaşayış evi fondu ən qədim dövrlərdən tutmuş XX əsrin əvvələrinə kimi tarixi-təkamül parosesində ibtidai insanların təbii-süni mağaralardan başlayaraq müasir evlərə kimi çox böyük təkmilləşmə və zəngiləşmə yolu keçmişdir. Azərbaycanın xalq yaşayış evlərinin yeni inşaat ənənələri ilə zənginləşməsi xalq memarlarının yaradıcılığı ilə sıx surətdə bağlıdır. XIX-XX əsrin əvvəllərində inşa olunmuş yaşayış evlərinin bugünədək gəlib çatan nümunələrinin timsalında Azərbaycan xalq sənətkarlarının yüksək bədii memarlıq və zəngin inşaat ənənələrinə malik olduqları aydın görünür. Yerli inşaat materiallarının növ müxtəlifliyini, xalqın xarakterini, həyat və məişət tərzini dərindən anlayan xalq memarları qazandıqları emprik bilik və təcrübələrini nəsildən-nəslə çatdıraraq inşaat ənənələrinin zənginləşməsində mühüm rol oynamışlar.
Xüsusi səriştəli sənətkarlar tərəfindən inşa olunan yaşayış evlərinin planlaşdırma üsullarının və arxitektura kompozisiyalarının formlaşmasında əsas şərt kimi yerli təbii-iqlim və sosial-iqtisadi şəraitin təsiri ilə yanaşı, xalq memarlarının fərqi yaradıcılıq xüsusiyyətinin də böyük rolu olmuşdur. Taxtadan oyma naxışlı dekorativ tağbəndlər, müxtəlif rəngli şüşələrlə örtülmüş
vitraj, zərif işlənmiş şəbəkələr, zəngin bəzəkli eyvan və balkonlar və bir sıra başqa memarlıq ünsürlərinin yaradılması və tətbiq edilməsi yaşayış binalarına tədqirəlayiq bir görkəm vermişdir. Xalq memarları, xalq yaşayış binalarının ardıcıl inkişaf etidirilməsi və təkmilləşdirilməsi əsasında Şəkidə Xan sarayı, Şəkixanovların evini, Şuşada Pənah xanın sarayını, Zöhrabbəyovların, Mehmandarovların, Əsəd bəyin və Nətavanın imarətlərini, Naxçıvanda Naxçıvan xanlarının evini, Lənkəranda Tuğra xanımın və İsa bəyin evlərini, habelə digər qiymətli abidələri yaratmışlar.
cəhətdən maraqdoğuran məsələrdən biri də onların plan quruluşunun Yüklə 3,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|