Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu
Yüklə 3,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi
- Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 91 IV FƏSĠL
- Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 95 SAM MĠRZƏ SƏFƏVĠ
Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 90 büli Azərbaycani “Təcrübətül-əhrar və təsliyyətül əbrar”, “Nigaris- tani-Dara”, “Hədayiqül-üdəba” adlı üç, Mahmud mirzə Qacar isə “Gülşəni-Mahmud”, “Bəyanül-Mahmid” və “Nüqli-məclis” adlı üç təzkirə qələmə almışlar. Azərbaycan təzkirələrinin bəzisi hökmdarların göstərişi ilə yazılmışdır. Nazim Təbrizi təzkirəsini Səfəvi hökmdarı I Şah Ab- basın göstərişi ilə yazdığını bildirir. Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli Azərbaycani h. 1241/1825-ci ildə “Nigaristani-Dara” adlı təzkirə- sini Azərbaycan hakimi Abbas mirzə Qacarın göstərişi əsasında yazmışdır. Osmanlı təzkirəçiləri isə yazdıqları əsərlərini dövrlərinin sultanlarına və b. dövlət adamlarına təqdim edərək əvəzində mənsəb və ya sərvət əldə etmişlər. Məsələn, Səhi bəy və Lətifi öz təzkirələrini Qanuni Sultan Süleymana, Aşiq Çələbi II Səlimə, Qınalızadə Həsən Çələbi Xoca Sadəddin Əfəndiyə, Riyazi II Əhmədə, Rza isə Sultan İbrahimə təqdim etmişdir. Apardığımız araşdırmalar nəticəsində Azərbaycan və Os- manlı təzkirələri arasında fərqliliklərin daha çox olduğunu müəy- yən etdik. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 91 IV FƏSĠL AZƏRBAYCAN TƏZKĠRƏÇĠLĠYĠNĠN ĠNKĠġAF MƏRHƏLƏLƏRĠ 4.1. XVI əsr 4.2. XVII əsr 4.3. XVIII əsr 4.4. XIX əsr 4.5. XX əsr 4.6. XXI əsr Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 92 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 93 XVI ƏSR TƏZKĠRƏÇĠLĠYĠ Sam mirzə Əhdi Bağdadi İbrahim mirzə Tövfi Təbrizi Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 94 Sam mirzə. “Töhfeyi-Sami” AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu B-5119 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 95 SAM MĠRZƏ SƏFƏVĠ Azərbaycan ədəbiyyatında ilk təzkirə Şah İsmayıl Xətainin oğlu Sam mirzə Səfəvi tərəfindən farsca qələmə alınmışdır. Çox təəssüf ki, bu Səfəvi şahzadəsinin nə həyatı, nə də təzkirəsi Azər- baycanda indiyə kimi geniş şəkildə tədqiqata cəlb olunmamışdır. İlkin olaraq bu sətirlərin müəllifi tərəfindən Sam mirzənin həyatı ayrı-ayrı mənbələrə səpələnmiş məlumatlar əsasında öyrənilmişdir. Şah İsmayılın oğlu olan Sam mirzənin həyatı haqqında Səfəvilər dövrünün ayrı-ayrı tarixi mənbələrində əhəmiyyətli, lakin adda- budda, səpələnmiş faktlara, həmçinin müxtəlif təzkirələrdə yığcam və əsasən bir-birini təkrarlayan məlumatlara yer verilmişdir. Səfəvi dövrünün salnaməçilərindən olan Mirzə bəy Cünabə- dinin verdiyi məlumata görə, Sam mirzə seşənbə günü, 21 şaban 923-cü ildə (8 sentyabr 1517) Şah İsmayıl Sorluq yaylağından Naxçıvan qışlağına doğru yolda olarkən Cənubi Azərbaycanın Ma- rağa şəhərində dünyaya gəlmişdir. Bundan xeyli sevinən Şah İsma- yıl ziyafət qurmuş, hədsiz qızıl və gövhər nəzir vermiş, həmçinin məşhur qızılbaş sərkərdəsi Durmuş xan Şamlunu Sam mirzənin lə- ləsi təyin edərək, şahzadənin təlim-tərbiyəsi ilə bağlı işləri ona tap- şırmışdı 133 . Sam mirzə həyatının ilk illərini atasının hüzurunda ke- çirsə də, h.927/1521-ci ilin yayında öz lələsi Durmuş xanla birlik- də şah tərəfindən Herat şəhərinə göndərilmiş və Xorasanın idarəçi- liyi ona həvalə olunmuşdu 134 . Lakin Sam mirzə azyaşlı olduğun- dan bütün idarəçilik işləri faktiki olaraq onun lələsi Durmuş xan tərəfindən həyata keçirilirdi. 1524-cü ildə Səfəvilər dövlətində I Şah Təhmasib hakimiy- yətə keçdi və o, qardaşı Sam mirzənin Xorasan vilayətində hakim- 133 Mirzə bəy Cünabədi. Rövzətüs-Səfəviyyə. Be kuşeş-i Qulamrza Təbatəbayi Məcd. Tehran, 1378, s.299. 134 Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy Şirazi.Təkmilətül-əxbar (Səfəvi dövrü - Şah İsmayıl və Şah Təhmasib dövrləri tarixi). Bakı, 1996, s.52. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 96 lik hüququnu təsdiqləyən fərman imzaladı 135 . H.931 /1524-25-ci il- də özbək qoşunları Xorasana daxil olub, Heratı mühasirəyə aldıqda Durmuş xanın məsləhəti ilə Sam mirzə özbək xanlarının ali rəhbəri Kuçkunçi xana hədələyici məktub yazıb, ondan Xorasanı tərk et- məyi tələb etdi. Gərgin döyüşlərdən sonra Heratı tuta bilməyən öz- bəklər geri çəkilməli oldular 136 . H.932/152526-cı ildə Durmuş xan vəfat etmiş və onun qar- daşı Hüseyn xan Şamlu Sam mirzənin lələsi təyin olunmuşdu 137 . O, öz lələliyi dövründə (1526-1531) qızını Sam mirzəyə ərə vermiş və onunla bağlılıqlarını daha da gücləndirmişdi. H.934/1527-28-ci ildə özbək hökmdarı Übeydulla xanın ordusu Sam mirzənin və Hüseyn xanın qoruduğu Herat şəhərini 7 ay mühasirədə saxlasa da, oranı tuta bilməyib geri çəkildi. Lakin h.936/1529-30-cı ildə Übeydulla xan daha güclü bir ordu ilə Hera- ta növbəti həmlə etdi və qüvvələrin qeyri-bərabərliyini, vəziyyətin çətinliyini görən Hüseyn xan Sam mirzəni və qoşununu götürərək Sistan tərəfə çıxıb getdi. Sistan hakimi Məlik Mahmud onlara la- yiqli hədiyyələr bağışladı və bir neçə gün qonaq saxladı. Bundan sonra şahzadə və lələsi Fars vilayətinə gedib orada qışlamağı qəra- ra aldılar. Onlar yolüstü Səfəvilərə qarşı itaətsizlik göstərən Kic və Məkran hakimi Məlik Dinarın qüvvələrini darmadağın edib Farsa getdilər və h.937/1530- 31-ci ilin qışını orada keçirdilər 138 . 2 zilqədə 937/17 iyun 1531-ci ildə Sam mirzə və Hüseyn xan İsfahanın Kəndəman yaylağında dincələn Şah Təhmasibin hüzu- 135 Mirzə bəy Cünabədi. Rövzətüs-Səfəviyyə. Be kuşeş-i Qulamrza Təbatəbayi Məcd. Tehran, 1378, s.364-365. 136 yenə orada, s. 366-369. 137 Mirzə bəy Cünabədi. Rövzətüs-Səfəviyyə. Be kuşeş-i Qulamrza Təbatəbayi Məcd. Tehran, 1378, s.371-372; Şah Təhmasibin təzkirəsi / tərcümə: Ə.Rəcə- bov. Bakı, 1996, s.17; Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy Şirazi. Təkmilətül-əxbar (Səfəvi dövrü-Şah İsmayıl və Şah Təhmasib dövrləri tarixi). Bakı, 1996, s.56. 138 Mirzə bəy Cünabədi. Rövzətüs-Səfəviyyə. Be kuşeş-i Qulamrza Təbatəbayi Məcd. Tehran, 1378, s. 404- 406. Yüklə 3,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|