Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
78 
Faizinin  “Zübdətül-əşar”ına  Yümnidən  sonra  ikinci  zeyli 
Seyrəkzadə Mehmed Asim (?-1675)  yazmış və əsərini “Zeyli-züb-
dətül-əşar” adı vermişdir. Əsər antologiya xarakterlidir. Təzkirəçi 
əsərinə h. 1030/1620-21-ci ildən ölümünə qədər 55 il ərzində  ya-
şayıb-yaratmış  şairləri  toplamışdır.  Asim  əlifba  sırasına  görə 
verdiyi 123 şairdən sonra, əsərin Qafzadə Faizinin təzkirəsinə zeyl 
olduğunu  və  “Zeyli-zübdətül-əşar”  adlandırdığını  yazır.  Antolo-
giya xarakterli təzkirələr içərisində  ən az məlumatı əhatə  edib,  ən 
çox nümunəni əks etdirən Asim təzkirəsidir.  
XVII  əsrin  ikinci  dərəcəli  şairi  hesab  olunan  ədirnəli  Əli 
Güfti  (?-  h.1088/1677)  orijinal  əsərləri  ilə  diqqəti  cəlb  etmişdir. 
Güftinin 2400 beytdən ibarət olan “Təşrifatüş-şüəra” adlı təzkirə-
si türk ədəbiyyatında nəzmlə qələmə alınmış yeganə təzkirədir
114
. 
Türk ədəbiyyatında Güftidən başqa heç bir təzkirəçi mənzum təz-
kirə  qələmə  almamışdır.  Təzkirədə  106  şairdən  bəhs  olunmuşdur. 
Digər  təzkirələrdə  rast  gəlmədiyimiz  25  şair  haqqında  məlumatı 
məhz bu əsərdən alırıq. 
Prof. Dr. F.Kılıç apardığı araşdırmalara əsasən XVII əsr təz-
kirələrinin forma və məzmun baxımından XVI və XVIII əsr təzki-
rələrindən  fərqli  quruluşa  malik  olduğunu,  lakin  məlumatların 
verilmə sistemində, istifadə olunan terminologiyada fərqlilik təsbit 
edilmədiyini yazır. Alim XVI və XVIII əsr təzkirələrinin həcm eti-
barilə  XVII  əsrdən  daha  böyük  olduğundan  bunlarda  istifadə  olu-
nan terminlərin çox və çeşidli olduğunu vurğulayır
115
. 
XVIII  əsrdə  də  Osmanlı  ədəbiyyatında  təcrübəli  təzkirəçilər 
yetişmişdir.  Mustafa  Mücib  əfəndi  XVIII  əsrin  ilk  təzkirəçisidir. 
O, gəncliyində şairlərin şeirlərindən ibarət məcmuə tərtibləmiş, da-
ha sonra əsəri genişləndirərək, h. 1120/1710-cu ildə təzkirəsini ya-
ratmışdır. Təzkirəsinə qısa bir giriş və IV Muradın bioqrafiyası ilə 
başlayan Mücib Əfəndi, əvvəlki təzkirəçilər kimi sultanları, müəy-
yən  məslək  sahiblərini  bir  qrupda  sistemləşdirməyərək,  sadəcə 
                                                 
114
 Güfti ve Teşrifatüş-şuarası / hazır.: K.Yılmaz. - Ankara: 2001, 300 s. 
115
 Kılıç  F.  XVII.  yüzyıl  tezkirelerinde  şair  ve  eser  üzerine  değerlendirmeler. 
Ankara, 1998, s. 353. 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
79 
müasiri olan şairləri əlifba sırası ilə vermişdir. Təzkirə XVI  əsrin 
sonlarından başlayaraq müəllifin çağdaşı olan şairlərdən 107 nəfəri 
əhatə edir
116
. 
Dövrünün tanınmış təzkirəçilərindən biri də Mustafa Səfayi-
dir. Səfayi, Rza təzkirəsinin qaldığı 1640-cı ildən öz dövrünə qədər 
yetişən şairləri təzkirəsinə daxil etmişdir. Onun h.1132/ 1720-ci il-
də  tamamladığı  “Nüxbətül-əsar  min  fəvaidil-əşar”  bir  ön  söz,  on 
səkkiz təqriz (rəy) və əlifba sırası ilə 476 nəfər şair haqqında veri-
lən bilgilərdən ibarətdir
117
. Müəllif təzkirəsini dövrünün sədrəzəmi 
Damad İbrahim paşaya təqdim etmişdir. Səfayi təzkirəsini tamam-
ladıqdan sonra dövrünün tanınmış on səkkiz elm adamına göstərib, 
onlardan əsər haqqında rəy almışdır və həmin rəyləri əsərin əvvəli-
nə  əlavə  etmişdir.  Təzkirəçilik  tarixində  Səfayiyə  qədər  belə  bir 
ənənəyə rast gəlinməmişdir. Səfvət Əfəndi XVIII əsrin sonlarında 
Səfayi təzkirəsini qısaldaraq yeni bir təzkirə tərtibləmişdir 
118
.  
Salim adlı təzkirəçi h.1134/1722-ci ildə təzkirəsini tamamla-
mışdır
119
.  Giriş  və  iki  fəsildən  ibarət  olan  təzkirədə  428  şairdən 
bəhs  olunmuşdur.  Bursalı  İsmayıl  Bəliğ  h.1139/1727-ci  ildə  ta-
mamladığı “Nüxbətül-əsar li zeyli-Zübdətül-əşar” adlı əsərini Qaf-
zadə  Faizinin  “Zübdətül-əşar”ına  zeyl  yazmışdır
120
.  “Ədəbi-zürə-
fa” müəllifi Hüseyn Ramizin h.1198/1784-cü ildə tamamladığı və 
“Ramiz  təzkirəsi”  kimi  məşhurlaşan  əsəri  h.1132/1720-h.1198/ 
1784-cü illər arasında yaşayıb-yaratmış 375 şair haqqında məlumat 
verir
121
.  XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  yaşayan  Silahzadə  Mehmed 
Əminin  h.1204/1790-cı  ildə  sistemsiz  şəkildə  tərtiblədiyi  “Təz-
                                                 
116
 Mücib Mustafa. Tezkire-i Mücib. Ankara, 1997, 84 s. 
117
 Mustafa Safayi Efendi. Tezkire-i Safayi / haz.: P.Çapan. Ankara: 2005, 750 
s. 
118
 İsen  M.,  Kılıc  F.,  Aksoyak  İ.,  Eyduran  A.  Şair  tezkireleri,  Ankara,  2002,  s. 
106. 
119
 Salim Efendi. Tezkiretüş-şüara. İnceleme-metin / haz: A.İnce. Ankara: 2005, 
756 s. 
120
 İsmail Beliğ. Nuhbetül-asar li-zeyli Zübdetil-eşar. Ankara, 1985, XXII +718 
s.  
121
 Ramiz ve Adab-ı Zurafası. Ankara, 1994, XLVII+401 s.  

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
80 
kirətüş-şüəra”sı h.1164/1751-h.1204/1790-cı illər arasında yaşayan 
127 şairin həyat və yaradıcılığını əhatə edir. Bu təzkirə Bəliğ təzki-
rəsinin  zeylidir.  Əsl  adı  Səfvət  olub,  Kəmiksizzadə  kimi  tanınan 
XVIII əsr təzkirəçisi h.1197/1783-cü ildə Səfayi təzkirəsini ixtisar 
edərək  təzkirə  tərtibləmişdir.  Bu  təzkirə  Səfayi  təzkirəsinin  əvvə-
lindəki rəylərin qısaldılmış şəklindən, həmin əsərdən seçilmiş 326 
şair  haqqında  məlumatdan  və  sona  əlavə  olunmuş  “Teyzil-kitab” 
hissəsindən ibarətdir. 
XVIII əsrdə mövləvilər arasında tanınmış şairlərdən biri Əs-
rar  Dədədir.  Onun  tərtiblədiyi  “Təzkireyi-şüərayi  mövləviyyə” 
h.1211/1797-ci  ilə  qədər  yaşayan  212  mövləvi  şairi  əhatə  edir
122
. 
Əndərunlu Akif isə “Miratüş-şeir” adlı təzkirə tərtibləmişdir 
123
. 
XVIII  əsr  təzkirələri  üzərində  araşdırma  aparmış  Prof.Dr. 
P.Çapan  bu  əsərləri  aşağıdakı  şəkildə  xarakterizə  edir:  “XVIII. 
yüzyıl tezkirelerinin iddia edilenin aksine, bir özentiden ziyade an-
anenin gelişip olgunlaşmasının ürünü oldukları kanaatindeyiz”
124
.  
XIX  əsrdə  Osmanlı  ədəbiyyatında  təzkirəçilik  əvvəlki  əhə-
miyyətini  itirməyə  başlamışdı.  Bu  əsrin  ilk  təzkirəçisi  Seyid  Əb-
dülfəttah  Şəfqətdir.  Onun  h.  1229/1814-cü  ildə  yazdığı  “Təzkirə-
tüş-şüəra” 1730-1814-cü illər arasında yetişmiş 125 şair haqqında 
məlumatı əhatə edir.  
Əsəd Əfəndinin h. 1251/1835-ci ildə qələmə aldığı “Bağçeyi-
səfa-ənduz”  adlı  təzkirəsində  h.1135/1722–1251/1835-ci  illərdə 
yaşayıb yaradan 209 şairdən bəhs olunmuşdur. Əsər Salim təzkirə-
sinə zeyl olaraq yazılmışdır.      
Dövrünün tanınmış alimi və şeyxülislamı olan Arif Hikmətin 
tərtib  etdiyi  təzkirə  h.  1000/1592  -  1252/1837-ci  illərdə  həm  Os-
manlı ölkəsində, həm  də Azərbaycanda,  Krımda yaşayıb-yaratmış 
203  şair  haqqında  məlumatı  əhatə  edir.  Əsərin  dövrümüzə  gəlib 
                                                 
122
 Esrar Dede. Tezkire-i Şuara-yi Mevleviye. Ankara, 2000, VI+596 s. 
123
 İsen  M.,  Kılıc  F.,  Aksoyak  İ.,  Eyduran  A.  Şair  tezkireleri.  Ankara,  2002, 
s.129. 
124
 Çapan P. 18. yy. tezkirelerinde edebiyat araştırma ve eleştirisi. Fırat Üniver-
sitesi, SBE, yayımlanmamış doktora tezi. Elazığ, 1993, s. 541. 

---