Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
337 
xanovun  “Gülüstani-İrəm”  adlı  əsərinin  şairlərdən  bəhs  edən 
hissəsi də nəzərdən keçirilmişdir. 

 
XX  əsrdə  nəşr  olunmuş  təzkirə  xarakterli  əsərlərdən  -  Əzizə 
Cəfərzadənin  “Azərbaycanın  aşıq  və  şair  qadınları”,  Cəfər 
Rəmzi  İsmayılzadənin  “Deyilən  söz  yadigardır”,  Nəsrəddin 
Qarayevin  “Poetik məclislər”,  Məmməd Nuru oğlunun “Azər-
baycan qəzəlləri” adlı kitablarından bəhs etmişik.  

 
Osmanlı  təzkirəçiliyi  haqqında  məlumat  verilmiş,  bundan 
sonra Azərbaycan və Osmanlı təzkirələrinin fərqli və oxşar xü-
susiyyətləri  tədqiq  edilmişdir.  Təzkirələr  arasındakı  oxşar  və 
fərqli xüsusiyyətləri aşağıdakı maddələrlə təqdim etmək müm-
kündür: 
- Təzkirələrin yazılma dinamikası baxımından müqayisə; 
- Təzkirələrin strukturundakı oxşarlıqlar və fərqlər; 
- Təzkirələrin əhatə etdiyi coğrafiya və dil nöqteyi-nəzərindən 
uyğunluqlar və fərqlər; 
- Müəllifliklə bağlı fərqlər. 

 
Monoqrafiyanın dördüncü fəslində Azərbaycan təzkirələri xro-
noloji  prinsip  əsasında  tədqiqata  cəlb  olunmuşdur.  Bu  zaman 
ilk  olaraq  təzkirəçinin  həyatı,  yaradıcılığı  haqqında  məlumat 
verilmiş,  daha  sonra  təzkirəsinin  yazılma  tarixi,  kimə  ithaf 
olunması,  dili,  strukturu,  dövrün  digər  təzkirələrindən  fərqi 
göstərilmiş, əlyazma nüsxələrinin mühafizə olunduğu kitabxa-
naların adı qeyd olunmuşdur. 

 
XVI  əsrdə azərbaycanlı müəlliflər tərəfindən 4 təzkirə  qələmə 
alınmışdır.  Bunlar  Sam  mirzənin  “Töhfeyi-Sami”,  Əhdi  Bağ-
dadinin “Gülşəni-şüəra”, İbrahim mirzənin “Fərhəngi-İbrahim” 
və Tövfi Təbrizinin “Təzkireyi-Tövfi” adlı əsərləridir. Sonuncu 
iki əsər haqqında məlumatı mənbələrdən əldə edirik və bu təz-
kirələr  zamanımıza  gəlib  çatmamışdır.  Sam  mirzə  təzkirəsini 
fars dilində, Əhdi Bağdadi isə türkcə qələmə almışdır. Bu təz-
kirələrin strukturları da bir-birindən fərqlidir. 

 
XVII  əsrdə  isə  Sadiq  bəy  Sadiqi  “Məcməül-xəvas”  və  Nazim 
Təbrizi “Nəzmi-güzidə” adlı təzkirələr yazmışlar.   Sadiqi təz-

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
338 
kirəsindən  fərqli  olaraq  “Nəzmi-güzidə”  fars  dilində  qələmə 
alınmışdır.  Nazim  təzkirəsinin  “Məcməül-xəvas”dan  digər  bir 
fərqli  cəhəti  strukturundadır.  Sadiq  bəy  Əfşar  əsərini  Əlişir 
Nəvai,  Dövlətşah  Səmərqəndi  və  Sam  mirzənin  təzkirəsinin 
davamı olaraq qələmə aldığını qeyd edir. Yəni Sadiqi özündən 
öncəki  təzkirələrə zeyl  olaraq öz  əsərini qələmə  almışdır. Na-
zim Təbrizi isə qədim dövr şairlərindən  başlayaraq öz müasir-
ləri haqqında məlumatı və əsərlərindən nümunələri əhatə edən 
əsər ortaya qoymuşdur. Qeyd olunan bu təzkirələrin oxşar cə-
həti  I  Şah  Abbasa  ithafən  yazılmasıdır.  Sadiqi  təzkirəsindən 
bəhs  edərkən  Sadiqi  “Külliyyat”ı  içərisində  yer  almış  anonim 
təzkirəni  də  Osmanlı  təzkirələri  fonunda  tədqiqata  cəlb  etmi-
şik.  

 
XVIII əsrdə Azərbaycan təzkirəçiləri 5 təzkirə qələmə almışlar. 
Əliqulu  xan  Valehin  “Riyazüş-şüəra”sı,  Lütfəli  bəy  Azərin 
“Atəşkədə”si,  İshaq  bəy  Üzri  Bəydilinin  “Təzkireyi-İshaq”ı, 
Sultan Məhəmməd mirzə Bahadur xanın “Töhfətüş-şüəra”sı və 
Əbu Talib xan Təbrizinin “Xülasətül-əfkar”ı bu əsrdə yazılmış-
dır.  “Riyazüş-şüəra”  əlifba  prinsipi  əsasında,  “Atəşkədə”  isə 
coğrafi  prinsip  əsasında  tərtiblənmişdir.  İshaq  bəy  Üzrinin 
əsəri  isə  təzkirədən  ziyadə  antologiyadır.  Sonuncu  iki  təzkirə 
isə dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. 

 
XIX  əsrdə  Azərbaycan  təzkirəçiliyi  kuliminasiya  nöqtəsinə 
çatmışdır. Belə ki, XIX əsrdə 22 təzkirə qələmə alınmışdır. Bu 
dövrdə yazılan təzkirələr yazıldığı dil, əhatə etdiyi coğrafiya və 
zaman, struktur və s. cəhətlərinə  görə bir-birindən fərqlənmiş-
lər. 

 
XX əsrdə isə 9 təzkirə yazılmışdır. Məhəmməd ağa Müctəhid-
zadə, İbrahim Tahir Musayev, Həsənəli xan Qaradaği, Məhəm-
mədəli  Tərbiyət,  Şəmsəddin  xan  Həqqi  Təbrizi,  Qulam  Məm-
mədli, Seyid  Əbdülhəmid Xalxali, Əziz Dövlətabadi, Məhəm-
məd Dəyhim XX əsrin təzkirəçiləri sırasındadır.  

 
XXI  əsrdə  klassik  tərzdə  təzkirəni  Şahin  Fazil  tərtib  etmiş  və 
2006-cı ildə nəşr etdirmişdir. 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
339 
Beləliklə, Azərbaycan təzkirələrini nəzəri baxımdan, sistemli 
şəkildə  tədqiqata  cəlb  edərək,  “Azərbaycan  təzkirəçilk  tarixini” 
ortaya qoymağa təşəbbüs etdik. 
 
 
 
 
 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
340 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
341 
ƏDƏBIYYAT 
 
AZƏRBAYACAN DĠLĠNDƏ 
Araslı  H.  XVII-XVIII  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi.  Bakı: 
Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1956, 327 s. 
Araslı H. Böyük Azərbaycan şairi Füzuli. Bakı: Azərbaycan Uşaq 
və Gənclər ədəbiyyatı nəşriyyatı, 1958, 312 s. 
Araslı  N.  Sadıq  bəy  Əfşarın  «Məcməül-xəvas»  təzkirəsi  orta  əsr 
Azərbaycan  Türk  şairləri  haqqında  //  Prof.  Dr.  Mustafa  İsen  adına 
Uluslararası Klassik Türk edebiyatında Biyografi sempozyumu, Proqram 
ve bildiri özetleri. - 6-8 may 2010. - s. 26-28. 
Azərbaycan  qəzəlləri  (tərtibçi  və  ön  sözün  müəllifi:  Məmməd 
Nuru  oğlu;  izahların  və  lüğətin  müəllifi:  Əhmədağa  Əhmədov).  Bakı: 
Azərnəşr, 1991, 642 s.  
Azərbaycanın  aşıq  və  şair  qadınları  (tərtib  edəni:  Əzizə  Cəfər-
zadə). Bakı: Gənclik, 1991, 288 s. 
Azərbaycan yazıçıları: ensiklopedik məlumat kitabı / Tərtib edən: 
T.Əhmədov. – Bakı: Azərbaycan Ensiklopediyası NPB, 1995, s. 106. 
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi: 3 cilddə, I c., Bakı: Azərb. SSR EA 
nəşriyyatı, 1960,  460 s. 
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi: 6 cilddə, I c., Bakı: Elm, 2004, 760 
s. 
Azərbaycan  klassik  ədəbiyyatında  işlədilən  adların  və  terminlərin 
şərhi / tərt.ed.: A.M.Babayev, Bakı: Maarif, 291 s.  
Azərbaycan tarixi: 7 cilddə, III c., Bakı: Elm, 1999, 550 s. 
Babayev A. Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adların və 
terminlərin  şərhi  (yenidən  işlənmiş  və  təkmilləşdirilmiş  ikinci  nəşri). 
Bakı: Maarif, 1993, 291 s. 
Cavad  Heyət.  Azərbaycan  ədəbiyyatına  bir  baxış.  Bakı:  Yazıçı, 
1993,170 s. 
Durmuş İ.T. Tutsan əlini mən fəqirin. Bakı, Nurlan, 2010, 146. 

---