Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
332 
Biri də Mirzə Hüseyn idi “Qayıb” nəslindən, 
Bir burulğandı bu təzkirə işi, girdabdır. 
 
Başqa təzkirə yazarı görməyirəm dövrəmdə, 
Bir səda gəldi mənə: Onlara Şahin babdır. 
  
Müəllif  təzkirəsinin  yazılma  səbəbini  bu  şəkildə  izah  edir: 
“Mən aciz bəndə Kərbəlayi Şahin Fazil gecə-gündüz fikrü xəyala 
dalıb,  könlümə  bir  şairanə  məcmuə  odunu  salıb  və  həmçinin  120 
yaşlı “Məcməüş-şüəra” ədəbi məclisinin cavan və yaşlı üzvlərinin 
xahişlərini  nəzərə  alıb  “Təzkireyi-Şahin”i  yazmağa  niyyət  və  bu 
çətin  işə  cürət  etdim.  Məlumdur  ki,  son  dövrlərdə  təzkirənevislik 
sahəsində hələm-hələm qələm işlədən və ağ varaq qaralayan ədib-
lərimizin  sayı  olduqca  azdır  və  ədəbiyyat  maşınımız  bu  cəhətdən 
nasazdır”
452
.  
Şahin Fazil əsərinin ön sözündə Nəvvab təzkirəsindən 113 il 
sonra bu janrda  əsər  yazılmadığını qeyd edir: “...Şahin Fazil yaşı-
nın və işinin çoxluğu, həmçinin əzəlki taqətinin yoxluğu üzündən 
böyük  əziyyətə  qail  olub  “Təzkirə”  yazdı,  yox  əgər  yazmasaydı, 
Nəvvab təzkirəsindən 113 il sonra  yazılan bu  əsər var olmazdı və 
bu “Təzkirə” olmasaydı vəfat edən və hal-hazırda sağ olan “Məc-
məüş-şüəra” şairləri barədə, bəlkə də, heç nə yazılmazdı”
453
.  
Şahin Fazilin təzkirəsinə həsr etdiyi qəzəli də maraq doğurur: 
 
Şadəm, düşəcək dillərə “Təzkireyi-Şahin”, 
Sovqat olacaq ellərə “Təzkireyi-Şahin”. 
 
Yazdımsa da üç  “Divan”ı, “Təzkirə” yox idi, 
Yer qoymadı nisgillərə “Təzkireyi-Şahin”. 
 
Bir közdü o çoxdan ki, kül altında qalırdı, 
Sovdurdu külü yellərə “Təzkireyi-Şahin”. 
                                                 
452
 Yenə orada, s. 4. 
453
 Yenə orada, s. 6. 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
333 
 
“Təzkirə” yox idi neçə illər vətənimdə, 
Dürdanədi aqillərə “Təzkireyi-Şahin”. 
 
Bir güllədi cahillərə şairlər adından, 
Bir şillədi qafillərə “Təzkireyi-Şahin”. 
 
Yazdım onu min şövq ilə, bir töhfədi məndən, 
Sevdalı şirindillərə “Təzkireyi-Şahin”. 
 
Şahin elə “Təzkirə” yazıbdır ki, bu gündən 
Qalsın gələcək illərə “Təzkireyi-Şahin”
454
. 
    
Şahin Fazilin qələmə aldığı bu əsər təzkirəçilik tarixində indiyə 
qədər görünməmiş özəlliyə malikdir. O, bizim ilk təzkirəmizdir ki, 
bir ölkənin,  bir  ədəbi  nəslin, bir üslubun  yox, bir poetik məclisin 
üzvlərinin həyat və yaradıcılığını əks etdirir
455
. 
Təzkirənin  əvvəlində  “Ədəbi  məclisin  tarixi  seyri”  başlığı 
altında  “Məcməüş-şüəra”  ədəbi  məclisinin  tarixi  haqqında  məlu-
mat  verilmiş,  digər  ədəbi  məclislərlə  əlaqəsi  təhlil  edilmiş,  90-a 
yaxın  üzvünün  tərcümeyi-halı  və  əsərlərindən  örnəkləri  təqdim 
olunmuşdur.  
 
 
 
                                                 
454
 Yenə orada, s. 13. 
455
 Nəbiyev  B.  Şahinin  qanadları:  (“Təzkireyi-Şahin”  haqqında  rəy)  //  «Elm» 
qəzeti. -  2002. - 19 oktyabr. 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
334 
 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
335 
 
NƏTĠCƏ 
 
Azərbaycan təzkirəçiliyinin XVI-XXI əsrlər mərhələsinə dair 
apardığımız  tədqiqatların  nəticələrini  aşağıdakı  bəndlərlə  təqdim 
etmək mümkündür: 

 
Monoqrafiyada  Azərbaycan  təzkirələrinin  nəşri  vəziyyəti  və 
tədqiq tarixi sistemli şəkildə öyrənilmişdir. Araşdırmaların nə-
ticəsi olaraq deyə bilərik ki, Azərbaycan təzkirəçiliyinin nəzəri 
baxımdan, eləcə də sistemli şəkildə tədqiqinə ciddi ehtyac var-
dır.  Belə  ki,  XVI  əsrdən  başlayaraq  XXI  əsrə  qədər  azərbay-
canlı  müəlliflər  tərəfindən  45  təzkirə  qələmə  alınmışdırsa  da, 
indiyə kimi onlardan sadəcə 6-sı Azərbaycan dilində nəşr olun-
muşdur.  Qeyd  olunan  bütün  Azərbaycan  təzkirələrinin  tərcü-
məsi,  elmi-tənqidi  və  ya  faksimile  mətnlərinin  hazırlanması 
təzkirəşünaslarımız  qarşısında  duran  mühüm  vəzifələrdəndir. 
Bunlardan  əlavə,  hər  bir  Azərbaycan  təzkirəsinin  monoqrafik 
səviyyədə  araşdırılması  Azərbaycan  ədəbiyyatının  müxtəlif 
mərhələlərini,  ümumiyyətlə  mədəniyyət  tariximizi  tədqiq 
etmək üçün əhəmiyyətlidir. 

 
İlk dəfə olaraq Azərbaycan təzkirələrinin təsnifatı aparılmışdır. 
Azərbaycanlı  müəlliflərin  təzkirələrini  qələmə  alındıqları  dil, 
struktur,  əhatə  etdiyi  dövr,  yazıldığı  zaman  və  coğrafiya  üzrə 
təsnifləşdirmişik.  Azərbaycan  təzkirələrinin  nəzm  və  nəsr  his-
səsinin dili öyrənilmiş və bu əsərlər təhkiyə hissəsi türkcə yazı-
lan  və  yalnız  türkcə  şeirlərdən  nümunələri  əhatə  edən  təzkirə-
lər, təhkiyə hissəsi türkcə olan, həm türkcə, həm də farsca şeir-
lərdən  örnəklərin  verildiyi  təzkirələr,  həm  təhkiyə  hissəsinin, 
həm  də  poeziya  nümunələrinin  iki  dildə  (türkcə  və  farsca) 
yazıldığı təzkirələr, təhkiyə hissəsi fars dilində qələmə alınan, 
həm fars, həm də türkcə nümunələrin təqdim olunduğu təzkirə-
lər, həm təhkiyə, həm də şeir nümunələri farsca olan təzkirələr 
şəklində beş qrupa bölünərək dəyərləndirilmişdir. 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
336 

 
Azərbaycan  təzkirələrinin  strukturu  təhlil  edilərkən  Azərbay-
can  müəlliflərinin  təzkirələrdə  haqlarında  məlumat  verdikləri 
şairləri  təbəqə,  əlifba,  coğrafi,  xronoloji  prinsiplərə  görə  təq-
dim etdikləri məlum olmuşdur. 

 
Monoqrafiyada  Azərbaycan  təzkirələrinin  tərtib  prinsiplərinə 
görə bölgüsü aparılaraq təhlil edilmişdir. Belə ki, azərbaycanlı 
müəlliflərin  əsərləri  təbəqə  üsulu,  əlifba,  coğrafi,  xronoloji 
prinsip  və  ədəbi  nümunələrin  janrlarına  görə  tərtib  olunmuş 
təzkirələrə ayırılmışdır. Bunlardan əlavə, sistemsiz tərtib olun-
muş təzkirələrə də rast gəlirik.  

 
Azərbaycan təzkirələrini əhatə etdiyi coğrafiyaya görə  üç his-
səyə  ayırmışıq:  ümumşərq,  ümumazərbaycan,  məhəlli  təzkirə-
lər. Ailə və ya zümrə təzkirələri ayrıca bir qrupu təşkil edir.  

 
Azərbaycan təzkirələri bəhs etdiyi zamana görə zaman məhdu-
diyyəti  qoyulmayan  təzkirələr  və  müəyyən  zaman  dilimini 
əhatə edən təzkirələrə bölünür. 

 
Azərbaycan  təzkirələrinin  yazıldığı  tarix  və  məkan  haqqında 
məlumatı  cədvəl  vasitəsilə  əyani  şəkildə  təqdim  etmişik  və 
təhlillər aparılmışdır. Apardığımız araşdırmalar nəticəsində  41 
Azərbaycan təzkirəçisinin XVI əsrdən XXI əsrə kimi 46 təzki-
rə  tərtiblədiyi  məlum  olmuşdur.  Təbii  ki,  bu  son  rəqəm  deyil. 
Gələcəkdə aparılacaq araşdırmalar zamanı bu sayda dəyişiklik 
də  ola  bilər,  tərəfimizdən  əldə  olunmayan  əsərlər  üzə  çıxarıla 
bilər. 

 
Azərbaycanlı  müəlliflər  tərəfindən  yazılan  tarixi  əsərlərin  təz-
kirə hissəsi də tədqiqat obyektimizə daxil edilmişdir. Səfəvilər 
dövründə, XVII əsrdə yaşayıb-yaratmış və Azərbaycanın qızıl-
baş tayfalarına mənsub olmuş üç tarixçi öz əsərlərində şairlərin 
həyat  və  yaradıcılıqlarına  xüsusi  fəsillər  ayrılmışdır.  Bu  tarixi 
əsərlər içərisində . İsgəndər bəy Türkmanın “Tarix-i aləmara-yi 
Abbasi”,  Vəliqulu  bəy  Şamlunun  “Qisəsül-xaqani”,  Məhəm-
mədqulu  xan  Qacar  Gənceyinin  “Lübbül-lübab”ın  təzkirə  his-
səsi  təhlil  olunmuşdur.  Bunlardan  əlavə  Abbasqulu  ağa  Bakı-

---