Azərbaycan Ölkə üzrə Ġqtisadi Memorandum

 164 
qalmayıb.  O, ƏDV-ni, sadələĢdirilmiĢ vergi rejimini (SVR), korporativ və fərdi gəlir vergilərini, 
sosial  müdafiə  ödəniĢlərini,  aksiz  vergilərini  və  gömrük  rüsumlarını  ehtiva  edir.  2003-cü  ildən 
bəri  dərəcələrlə  bağlı  ən  mühüm  dəyiĢikliklər  aksiz  vergilərindəki  müntəzəm  artımlar,  2005-ci 
ildə korporativ vergi dərəcəsinin azaldılması (24 faizdən 22 faizə) və 2004-cü ildə sosial müdafiə 
ödəniĢlərinin  aĢağı  salınması  (28  faizdən  25  faizə)  olmuĢdur.    Orta  hesabla,  2003-cü  ildən  bəri 
müxtəlif  vergi  növlərindən  qeyri-neft  gəlirlərinə  edilmiĢ  ən  böyük  töhfə  aĢağıdakı  kimi 
olmuĢdur:  ƏDV-dən  38  faiz,  mənfəət  vergilərindən  28,3  faiz  və  sosial  müdafiə  ödəniĢlərindən 
14,3 faiz.
107
  
5.24.
 
Azərbaycanın qeyri-neft vergi sistemi gəlirlərin toplanması sahəsində güclü fəaliyyət 
göstərmiĢdir.  2007-ci ildə qeyri-neft gəlirlərinin qeyri-neft ÜDM-də xüsusi çəkisi 19,4 faizdən 
31,8 faizədək artmıĢdır (Cədvəl 5.2). Gəlirlərdəki bu artımın əsas səbəbi inkiĢaf edən iqtisadiyyat 
və  iri  vergi  ödəyiciləri,  xüsusilə  də  dövlət  müəssisələri  tərəfindən  vergilərin  icrasındakı 
irəliləyiĢdir.  
 
5.25.
 
Bununla  belə,  vergi  sistemində  əhəmiyyətli  dərəcədə  səmərəsizlik  qalmaqdadır.  
Yəni,  MKOM-lar  üçün  nəzərdə  tutulmuĢ  xüsusi  rejimdən  “müntəzəm”  vergi  rejiminə 
keçid  çox  baha  baĢa  gəlir.    ƏDV  çox  yüksək  marginal  vergi  dərəcəsini  nəzərdə  tutur.  
Azərbaycanda 2 faizlik SVR (Bakıda 4 faiz) rüb ərzində 22 500 manatdan, yaxud da ildə 90 000 
manatdan aĢağı dövriyyəsi olan müəssisələrə tətbiq olunur.
108
 SVR ödəyən müəssisələr 22 faizlik 
korporativ  gəlir  vergisini  (KGV)  və  ya  əmlak  vergisini,  habelə  ƏDV-ni  (18  faiz)  ödəmirlər. 
Lakin  onlar  adi  vergi  rejimində  də  məcburi  olan  22  faizlik  məcburi  sosial  sığorta  ödəniĢlərini 
(MSSÖ) ödəyirlər. Həmçinin, fərdi sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məĢğul olanlar fərdi gəlir vergisini 
(FGV) ödəmirlər. ġirkətin SVR-dən ƏDV sisteminə ―keçidi‖ təkcə onun vergi  yükünü artırmır. 
Bu  sistem,  həmçinin,  Ģirkətin  müxtəlif  hökumət  qurumlarında  keçməli  olduğu  məcburi 
prosedurlarının da sayını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.  Təsadüfi deyildir ki, SVR-in köməyi ilə 
―gizlənməyə‖  davam  etmək  məqsədilə  Ģirkətlərin  öz  fəaliyyətlərini  ayrı-ayrı  kiçik  hissələrə 
                                                 
107
 Zermeno 2008. 
108
 SVR dərəcəsi Bakı Ģəhərindən kənarda fəaliyyət göstərən sahibkarlar üçün 2%-dir.   
 
 
Diaqram 5.5: 2007-ci il üçün maliyyə gəlirlərinin 
bölgüsü  (7.9 milyard manat) 
 
 
Mənbə: Zermeno 2008. Cədvəl 2-dən çıxarıĢ.
 
Mənbə: Maliyyə Naziliryi və Bank iĢçilərinin hesablamaları  
Qeydlər: BVQ = Böyük Vergi ödəyiciləri Qurumu; ABNK = 
Azərbaycan Beynəlxalq Neft Konsorsiumu; ARDNġ = Azərbaycan 
Respublikası Dövlət Neft  ġirkəti; SMF = Sosal Müdafiə Fondu 
 
Digər qeyri
-
vergi 
gəlirləri
4%
Neft və qaz
23%
ABƏŞ
26%
ARDNŞ
-
İVÖ
15%
Digər İVÖ
2%
SMF
7%
ƏDV 
gömrük
7%
ƏDV digər
3%
Aksiz
1%
Mənfəət 
vergisi
5%
Gəlir 
vergisi
6%
Digər
1%
Other
23%
2003
 
2005
 
2007
 
    (In percent of non-oil GDP)
 
Q-neft vergiləri və spsial ödəmələr 
 
19.7
 
23.6
 
31.7
 
  Qeyri-neft vergiləri 
 
16.7
 
20.8
 
26.8
 
  Sosial sığorta ödəniĢləri 
 
3
 
2.8
 
4.9
 
        (Qeyri-neft vergiləri və social ödəmələrin faizi kimi 
 
Gəlir vergisi 
 
23.1
 
30
 
29
 
  Fərdi 
 
15.3
 
19.2
 
16.7
 
  Müəssisələrin 
 
7.8
 
10.8
 
12.3
 
Sosial sığorta ödəniĢləri 
 
15.1
 
12
 
15.9
 
ƏDV və sadələĢdirilmiĢ vergi 
 
42.8
 
38
 
34.7
 
Aksizlər 
 
6.8
 
8.5
 
11.4
 
Gömrük 
 
6
 
6.1
 
4.5
 
BaĢqa
 
6.2
 
5.3
 
4.8
 
Cəmi
 
100
 
99.9
 
100.3
 
Cədvəl 5.2:
 Qeyri-neft vergi gəlirləri, 2003-2007
 

---

 165 
ayırmaları ilə bağlı məlumatlar mövcuddur.  ƏDV-nin tətbiq olunduğu həddən yuxarı dövriyyəsi 
olan Ģirkət bunu ya tam gizlədir, ya da iki və ya üç kiçik Ģirkətə ayrılır, bununla da, müntəzəm 
vergi  sisteminə  daxil  olmaqdan  yayınır.    Adi  vergi  rejimi  çərçivəsində,  dövriyyənin  2  faizi 
səviyyəsində ödəmək əvəzinə, Ģirkət ƏDV-ni, SMÖ-ni və KGV-ni ödəməli, vergi orqanlarına bir 
neçə  dəfə  hesabat  verməlidir.    Cədvəl  5.6-da  SVR  dövriyyə  həddini  artıran  hər  hansı  Ģirkətin 
vergi  öhdəliklərindəki  dəyiĢikliklərin  simulyasiyası  göstərilir:  dövriyyənin  10  000  manat 
artımına (və SVR həddini keçməyə) görə ümumi vergi öhdəlikləri arta, ən ekstremal halda 7080 
manatdan 16 800 manata qədər  yüksələ bilər. Cədvəldə nəzərə alınmır ki, sadələĢdirilmiĢ vergi 
rejimi altında fəaliyyət göstərən Ģirkətlər iĢçilərin faktiki sayını gizlədə bilərlər. 
 
5.26.
 
Digər bir problem isə ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda vergi dərəcələri region üzrə 
ən  yüksəklərdən  biridir.  2009-cu  il  üzrə  Doing  Business  hesabatında  Azərbaycanın  qlobal 
reytinqində  əhəmiyyətli  irəliləyiĢ  əksini  tapmıĢdır.  Ölkə  2008-ci  ildəki  143-cü  yerdən  2009-cu 
ildə  102-yə  yüksəlmiĢdir.  Bu irəliləyiĢ  vergilərin idarə  olunması  üzrə  əhəmiyyətli  təkmilləĢmə 
ilə bağlıdır. Ancaq paradoksal hal ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda ümumi vergi dərəcəsi 2009-
cu ildə gəlirlərin 41,1 faizini təĢkil edəcək və əvvəlki illə (40,9 faiz) müqayisədə artmıĢ olacaq.  
Azərbaycanda  mövcud  olan  vergi  dərəcəsi  ölkənin  Avropa  və  Mərkəzi  Asiya  regionunda 
vergilərin ödənilməsi  göstəricisi üzrə  orta mövqe tutmasına imkan vermiĢdir,  lakin bu göstərici 
Qazaxıstanla  (36,4  faiz) müqayisədə  yuxarı,  Rusiyadan  (48,7  faiz)  isə  aĢağıdır.  Təsadüfidir  ki, 
Ermənistan və Gürcüstanın dərəcələri müvafiq olaraq 36,6 və 38,6-dır
109
. Neft istehsal edən ərəb 
dövlətlərində  isə qiymətləndirilən mənfəət  dərəcələri AMA ölkələrindən aĢağıdır.  Bu ölkələrin 
neft  profilini  nəzərə  alsaq,  belə  hal  gözləniləndir,  ancaq  Azərbaycan  üçün  maraqlı  oriyentirdir, 
çünki  zəruri  ehtiyacları  ödəmək  üçün  ölkə  ilkin  mərhələdə  neft  gəlirlərindən  daha  çox  istifadə 
etməyi  (ÜDM-ə  münasibətdə)  və  iqtisadiyyatını  inkiĢaf  etdirməyi  planlaĢdırır.    2009-cu  il  üzrə 
Doing Business hesabatına görə, neft istehsal edən ərəb ölkələri üçün gözlənilən mənfəət faizləri 
aĢağıdakı kimidir: Qatar – 11 faiz, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ – 14 faiz, Bəhreyn – 15 
faiz.    Azərbaycanda  biznes  qurumlarına  idxal  olunan  mallara  qoyulmuĢ  yüksək  ―rüsum‖lar  da 
mane olur.  2006-cı ildə ölkəyə idxal olunmuĢ mallara orta hesabla 9.4 faiz tarif dərəcəsi tətbiq 
olunurdu.    Bu  dərəcə  Gürcüstana  idxal  olunan  mallar  üçün  qoyulmuĢ  göstəricidən  10  dəfə 
artıqdır.  Bu ölkədə tarif dərəcəsi  0.03 faiz olmuĢdur.  Bundan  əlavə, Gürcüstana idxal  olunan 
mallara  18  faizlik  ƏDV  dərəcəsi  tətbiq  olunsa  da,  bu  ölkədə  idxalçılar  xüsusi  gömrük 
anbarlarından istifadə edə bilirlər ki, bunlar da Azərbaycanda mövcud deyil. 
 
 
 
 
     
                                                 
109
 Avropa Birliyinin vergilər üzrə icmalı (2008) göstərir ki, MDB məkanında orta MGV 18.1 faiz (Azərbaycanda bu 
göstərici 22 faiz təĢkil edir. 2010-cu ildə onun 20 faizə qədər azaldılması gözlənilir), FGV 19.25 faiz (Azərbaycanda 
bu  14  və  35  faizdir.  2010-cu  ildə  35  faizin  30  faizə  qədər  azaldılması  gözlənilir)  ƏDV  isə  18.8  faiz  təĢkil  edir 
(Azərbaycanda ƏDV 18 faizdir).   
 

---