Azərbaycan Ölkə üzrə Ġqtisadi Memorandum

 166 
 
 
 
 
5.27.
 
Azərbaycanda  iĢçi  qüvvəsinə  tətbiq  olunan  yüksək  FGV  və  MSSÖ,  qaydaların 
tətbiqinin zəifliyi ilə birlikdə qeyri-formal məĢğulluğa təkan verir.  Dövlət sektoru və xarici 
Ģirkətlərdə çalıĢan iĢçiləri çıxmaq Ģərtilə, iĢləyən əhalinin bir hissəsinin rəsmi əmək müqaviləsi 
yoxdur  və  beləliklə  onlar  FGV  və  SMÖ-dən  tam  yayınırlar.    Yuxarıda  qeyd  olunan  risklərdən 
əlavə,  bunun  baĢqa  bir  potensial  təhlükəli  nəticəsi  də  ola  bilər.    Sahibkarların  öz  iĢçilərinin 
məĢğulluğunu  rəsmiləĢdirmək  üçün  heç  bir  stimulları  olmadığına  görə  əhalinin  böyük  hissəsi 
sosial müdafiə sistemindən kənarda qalır.  Bu Ģəxslər pensiya yaĢına çatdıqda və iĢçi qüvvəsini 
tərk etdikdə, onların heç bir sosial və ya sağlamlıqla bağlı müdafiələri olmayacaq.  Bu da onlara 
ən vacib dövrdə lazımdır.  Bu, sosial gərginliyə gətirib çıxara və gələcək nəsillərin üstünə ağır 
yük sala bilər.  
 
Cədvəl 5.4:
 
MDB ölkələri üzrə vergi dərəcələri (%) 
Ölkə  
Gəlir vergisi 
ƏDV  
Sosial müdafiə 
ödəniĢləri 
Fərdi gəlir vergisi  
Ermənistan  
20 
20 
AMD 7,000 + 18 
Yuxarı dərəcə 20 
Azərbaycan  
22 
18 
25 
Yuxarı dərəcə 35 
Belarus 
24 
18 (AD10) 
36 
Yuxarı dərəcə 30 
Gürcüstan  
20 
18 
0 
FGV ilə birgə  
Vahid dərəcə 25 
FGV + SMÖ ilə 
birgə  
Qazaxıstan (2) 
30 (15) 
13 (12) 
30 
Yuxarı dərəcə 20 
Qırğızıstan  
10 
20 
29 
Vahid dərəcə 10 
Moldova 
18 
20 (AD5 & 8) 
29 
Yuxarı dərəcə 20 
Rusiya  
24 
18 (AD10) 
26 
Vahid dərəcə 13 
Tacikistan  
25 
20 
26 
Yuxarı dərəcə 13 
Türkmənistan 
8 & 20 
20 
22 
Vahid dərəcə 10 
Ukrayna  
15 
20 
43 
Vahid dərəcə 13 
Özbəkistan  
12 
20 (AD15) 
25 
Yuxarı dərəcə 30 
Mənbə: Xadkadan uyğunlaĢdırılıb 2008. 
Qeydlər: ―AD‖ = ―azaldılmıĢ dərəcə.‖ Ümumi sosial müdafiə ödəniĢləri ilə bağlı sütunda həm sahibkarlar, həm də 
iĢçilər tərəfindən ödənilən vergilər göstərilir.  Faiz dərəcələri illüstrativ xarakter daĢıyır.  Bəzi vergi sistemlərində 
pensiya fonduna edilən ödəniĢlər sosial müdafiə və ya ödəniĢ kimi, bəzilərində isə baĢqa cür göstərilir.  Bundan 
baĢqa, bir çox ölkələr mürəkkəb geriyə və irəliyə doğru üsullardan istifadə edirlər.  Belə hallarda, cədvəldə ən 
yüksək kənar dərəcədən istifadə olunmuĢdur.   
(2) Qazaxıstan üçün təklif olunan dərəcələrə (mötərizədə) 2008-ci ilin sentyabrında parlamentdə baxılacaq. 
 
 
5.28.
 
Ümumilikdə  yüksək  vergi  dərəcələri  və  SVR-dən  “normal”  vergi  rejiminə  keçidlə 
bağlı  əlavə xərclər  çox güman ki,  Azərbaycan  iĢ  adamlarını  bütövlükdə və yaxud  qismən 
Vergi ödəyicisinin xüsusiyyətləri  
Dövriyyə   SVR 
KGV 
dövriyyə 
üzrə 20% 
gəliri fərz 
edərək   
ƏDV ** 
dövriyyə 
üzərində 
40%-lik 
əlavə 
dəyər  
MSSÖ   
iki iĢçisi və 
hər birinin 
illik 
əməkhaqqısı 
12 manat 
olmaqla  
Ümumi 
vergi * 
Həddən aĢağıda Ģirkət – Bakı  
 90,000  
    3,600          -  
  
5280  
     8880  
Həddən aĢağıda Ģirkət – qeyri-Bakı   
 90,000  
    1,800          -  
  
5280  
     7080  
Həddən bir qədər yuxarıda Ģirkət   
100,000  
       -  
    6058  
   6100  
5280  
   14,438  
Mənbə: Bankın iĢçilərinin hesablamaları  
Qeydlər:   (*)  FGV cədvəldə göstərilməyib, çünki o, Ģirkət tərəfindən deyil, fərdlər tərəfindən ödənilir, baxmayaraq ki, 
Ģirkətlər bunu iĢçilərindən tutmalıdılar; (**) Baxmayaraq ki, Ģirkətlər, demək olar ki, istehlakçılardan ƏDV toplamırlar, 
real vergi ən azı qismən Ģirkətə Ģamil olunur (qiymətlərin çevikliyindən asılı olaraq).  
Cədvəl 5.3: Simulyasiya: ƏDV həddini keçməyin vergi yükü üzrə təsiri  (manatla) 

---

 167 
qeyri-formal  sektorda  fəaliyyət  göstərməyə  Ģövq  edirlər.  Dövlət  sektoru  və  bələdiyyələrdə 
iĢləyən təxminən 1 milyon iĢçi və xarici  Ģirkətlərdə çalıĢan 60 000-dən çox  yerli və xarici  iĢçi 
FGV ödəyir.  ĠĢləyən əhalinin  yerdə qalanının əksəriyyətinin rəsmi əmək müqaviləsi  yoxdur və 
beləliklə,  FGV  ödəməkdən  yayınırlar.    Dövlət  Sosial  Müdafiə  Fondunun  məlumatlarına  görə 
2008-ci  ildə  1  828  376  nəfər  SMÖ  ödəniĢlərini  yerinə  yetirmiĢdir:  onlardan  1  377  641  nəfəri 
muzdlu  iĢçi,  196  393  nəfəri  fərdi  əmək  fəaliyyəti  ilə  məĢğul  olan,  294  342  nəfər  fermer 
olmuĢdur. Fermerlərin əksəriyyəti sosial ödəniĢləri etmirlər (hesab olunur ki, kənd təsərrüfatında 
1,6  mln  nəfər  çalıĢır).
 
74  534  müəssisədən  yalnız  təxminən  10  000-i  ƏDV  ödəyicisi  kimi 
qeydiyyatdan  keçib.    FGV-də  olduğu  kimi,  ƏDV-nin  də  əksəriyyəti  dövlət  sektorundakı 
müəssisələr  (2007-ci  ildə  onların  sayı  11  666  olmuĢdur)  və  xarici  Ģirkətlər  tərəfindən 
ödənilmiĢdir. Dövlət sektoru və xarici Ģirkətlərdən kənarda çox az ƏDV ödəyicisi var.
110
 2007-ci 
ildə  ümumi  gəlirin  yalnız  23  faizi  tam  mənada  özəl  sektordan  gəlmiĢdir  (qeyri-neft  və  böyük 
vergi ödəyici olmayan qurumlar) (Diaqram 5.5).  Yerdə qalan gəlirlər ABƏġ-in mənfəət vergisi 
və  ARDNġ-nin  neft  və  qaz  gəlirlərindən  (48  faiz),  iri  vergi  ödəyiciləri  idarəsindən  (BVĠ,  18 
faiz), Sosial Müdafiə Fonduna köçürülmüĢ sosial müdafiə ödəniĢlərindən (SMF, 7 faiz) və digər 
qeyri-vergi gəlirlərindən (4 faiz) olmuĢdur. Gömrük tərəfindən toplanan ƏDV-nin payını çıxsaq 
(7%), yuxarıda qeyd olunmuĢ vergi sistemi 2007-ci ildə ümumi gəlirlərin 16 faizini toplamıĢdır 
və
 
eyni  zamanda  qeyri-rəsmi  sektorda  fəaliyyət  göstərmək  üçün  vacib  stimulları  da  təklif 
etmiĢdir.  
 
 
 
 
 
 
Vergi siyasəti: Azad edilmə  
 
5.29.
 
Son illər ərzində ƏDV-nin toplanılması sistemi ilə bağlı əksər problemlər öz həllini 
tapsa  da,  azadolunma  ilə  əlaqədar  problemlər  hələ  də  qalmaqdadır.    BVF-nin 
hesablamalarına  görə,  vergidən  azadolunma  ilə  bağlı  itkilərin  həcmi  2007-ci  ildə  62  milyon 
manat  təĢkil  etmiĢdir.  Bu,  2006-cı  ildəki  təxminən  209  milyon  manatlıq  itkidən  aĢağıdır.
111
 
Hazırda hasilatın pay bölgüsü üzrə saziĢdə (HPBS) iĢtirak edən Ģirkətlər və əsasən hidrokarbon 
sektorunda çalıĢan birgə müəssisələr (BM) vergilərdən xüsusi qaydada azad olunublar.  Onlar 0 
faizlə  ƏDV  ödəyirlər.    HPBS-lərin  əsas  Ģirkətləri  və  podratçı  Ģirkətlərə  xüsusi  Ģəhadətnamə 
verilir ki, onlar da mal və xidmətlər üzrə ƏDV ödəniĢlərindən azad olunurlar. ƏDV ödəməmək 
üçün bu müəssisələrdən yalnız tələb olunur ki, öz Ģəhadətnamələrinin surətini yerli təchizatçılara 
göstərsinlər.    Malları  idxal  etdikdə  isə  gömrük  iĢçilərinə  bu  Ģəhadətnaməni  göstərmək  kifayət 
edir.    Bu  baza  nəinki  təkcə  vergi  sisteminin  düzgünlüyünü  Ģübhə  altına  salır,  həm  də 
riayətetmənin tətbiqini çətinləĢdirir. Bundan əlavə, ƏDV-dən azad olunmaq hüququ hidrokarbon 
sektorundan kənarda bir sıra digər mallara da tətbiq olunsa da, onların sayı azalmıĢdır. 
112
 BVF-
nin  hesablamalarına  görə,  qanunla  nəzərdə  tutulan  vergilərdən  azad  olmalar  2007-ci  ildə 
potensial ƏDV-nin təxminən 32 faizinin toplanmamasının səbəbi olmuĢdur.  
  
Vergi inzibatçılığı  
                                                 
110
 Müsahibələrdən belə məlum olmuĢdur ki, hər hansı tipik rayon vergi idarəsində qeydiyyatdan keçmiĢ 14 600 
vergi ödəyicisindən 9 000-i SVR üzrə hesabat verir, yalnız 857-si isə ƏDV ödəyicisidir.   
111
 ―Azərbaycanda cari və təklif olunan qeyri-neft vergi sistemi,‖ Zermeno, Mayra, BVF, 2008. 
112
  2008-ci ilin əvvəlində bir sıra kənd təsərrüfatı malları və gübrələr, əczaçılıq malları, hərbi avadanlıq, həmçinin 
bəzi ərzaq malları ƏDV-dən tam azad olmuĢdur.  

---