Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
 
146 
keçiriciliyi (gs)  və transpirasiya  sürəti  (Tr)  Lİ- 6400 XT Daşınan  Fotosintez Sistemindən (Lİ-
COR Biosciences, ABŞ) istifadə etməklə ölçülmüşdür. 
Tədqiq  olunan  yumşaq  buğda  genotipləri  sünbülləməyə  qədər  olan  günlərin  sayına, 
yarpaqların orientasiyasına, sahəsinə, xlorofilin miqdarına görə fərqlənirlər. Qobustan, Qiymətli-
2/17,  Əzəmətli-95  genotipləri  nisbətən  tez,  Qırmızı  gül-1,  Tale-38,  12
nd
FAWWON№97, 
4
th
FEFWSN№50  genotipləri  isə  nisbətən  gec  sünbülləyəndir.  Dənin  formalaşması  fazasında 
suvarılan şəraitdə yelkən yarpağın ən iri sahəsi 4
th
FEFWSN№50, Qiymətli-2/17 genotiplərində, 
ən kiçik sahəsi isə 12
nd
FAWWON№97,  Qırmızı gül-1genotiplərində aşkar olunmuşdur. Yarpaq 
sahəsi  böyük  olan  Qobustan,  Qiymətli-2/17,  4
th
  FEFWSN№50,  Tale-38  genotip-lərinin 
yarpaqları  gövdə  üzərində  asılı,  kiçik  olan  Qırmızı  gül-1,  Əzəmətli-95,  12
nd
FAWWON№97 
genotiplərinin yarpaqları isə gövdə üzərində dikdurandır. Su stresi şəraitində genotiplərin yelkən 
yarpağının assimilyasiya səth sahəsi azalır (Şəkil 1).  
 
 
 
Şəkil 1. Su stresinin yumşaq buğda genotiplərinin assimilyasiya səth sahəsinə (sm
2
) 
təsiri 
Yelkən  yarpağın  sahəsinin  ən  az  azalması  Tale-38  (13%),  Qiymətli-2/17  (17%), 
Əzəmətli-95  (19%)  genotiplərində,  ən  çox  azalması  isə  Qırmızı  gül-1(40%),  Qobustan  (37%) 
genotiplərində qeydə alınmışdır. Genotiplərin yarpaq sahəsinin azalması transpirasiya sahəsinin 
azalması  ilə  nəticələnir,  bu  su  defisitinə  adaptiv  cavabdır  [17].  Qırmızı  gül-1  genotipində  su 
stresi şəraitində yarpağın burulması müşahidə olunmuşdur. Yarpağın burulması yarpağın effektiv 
sahəsini azaldır və beləliklə, işıq şualarının udulmasını və stres şəraitində suyun buxarlanmasını 
azaldır  [18]).  Yelkən  yarpağın  sahəsinin  az  azaldığı  genotiplərdə  kök  sisteminin  daha  yaxşı 
inkişaf etməsini güman etmək olar. 
Quraqlıq  stresi  yumşaq  buğda  genotiplərinin  quru  biokütləsini  azaldır  (Şəkil  2).  Quru 
biokütlənin  daha  çox  toplanması  4
th
  FEFWSN№50,  Qiymətli-2/17,  Qobustan  genotiplərində, 
daha  az    toplanması  isə  12
nd
FAWWON№97,  Qırmızı  gül-  1genotiplərində  qeydə  alınmışdır. 
Quraqlıq  stresindən  quru  biokütlənin  daha  çox  azalması  Qırmızı  gül-1  (41%),  Tale-38  (32%), 
Qobustan  (31%)  genotiplərində,  daha  az  azalması  isə  Əzəmətli-95  (11%),  4
th
  FEFWSN№50 
(16%), 12
nd
FAWWON№97 (18%) genotiplərində müşahidə olunmuşdur.  
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
suvarılan
quraqlıq

---

 
 
 
147 
 
 
Şəkil 2. Su stresinin yumşaq buğda genotiplərinin quru biokütləsinə (q) təsiri 
 
Suvarılan  və  quraqlıq  şəraitlərdə  genotiplərin  ontogenezinin  boruyaçıxma  fazasından 
mum  yetişkənliyi  fazasına  qədər  yelkən  və  yelkənaltı  yarpaqlarında  xlorofilin  miqdarının 
dinamikası  öyrənilmişdir  (Cədvəl  1).  Boruyaçıxma  fazasında  əksər  genotiplərdə  quraqlıq 
stresindən yarpaqlarda xlorofilin miqdarının artması qeydə alınmışdır. Lakin bütün genotiplərdə 
(Qırmızı gül 1-dən başqa) çiçəkləmə fazasından sonra xlorofilin miqdarının azalması müşahidə 
olunmuşdur.  Qırmızı  gül-  1genotipində  azalma  dənin  formalaşmasından  sonra  başlamışdır. 
Yarpaqda  xlorofilin  maksimal  miqdarı  Qobustan,  Qiymətli  2/17,  4
th
  FEFWSN№50 
genotiplərinin  suvarılan  variantında  süd  yetişkənliyin  əvvəlində,  Qırmızı  gül-1,  Tale-38 
genotiplərində  dənin  formalaşması,  Əzəmətli-95,  12
nd
FAWWON№97  genotiplərində  isə 
çiçəkləmə  fazasında  qeydə  alınmışdır.  Genotiplərin  quraqlıq  variantında  xlorofilin  maksimal 
miqdarı  çiçəkləmə,  dənin  formalaşması  fazalarında  qeydə  alınmışdır.  Xlorofilin  ən  yüksək 
miqdarı Qiymətli 2/17 genotipində (39-44 CCM-200 vahidləri) aşkar olunmuşdur. Əzəmətli-95, 
4
th
 FEFWSN№50  
 
Su stresinin yumşaq buğda genotiplərinin yarpaqlarında xlorofilin miqdarına təsiri 
(Abşeron, 2012) 
Cədvəl 1. 
№  Genotipin 
adı 
Yarus-
lar 
Va
ria
nt-
lar 
İnkişaf fazaları 
Boruyaçıxma 
Çiçəklə
mə 
Dənin 
formalaşm
ası 
Yetişkənlik 
20.04 
27.04 
07.05 
16.05 
25.05 
01.06 
1 
Qobustan 
yelkən 
I 
15,80 
21,55 
21,56 
29,76 
36,36 
12,46 
II 
19,33 
22,67 
27,60 
28,67 
18,13 
7,43 
yelkən 
altı 
I 
25,26 
26,97 
28,46 
29,56 
34,86 
16,83 
II 
27,30 
25,22 
23,56 
22,92 
13,86 
- 
2 
Qiymətli- 
2/17 
yelkən 
I 
18,56 
28,05 
39,16 
31,86 
44,87 
9,03 
II 
20,86 
28,37 
36,30 
30,42 
19,36 
4,27 
yelkən 
altı 
I 
32,00 
34,7 
39,9 
40,30 
44,40 
6,50 
II 
34,23 
30,4 
34,8 
32,62 
15,07 
- 
0
0,05
0,1
0,15
0,2
0,25
suvarılan
quraqlıq

---

 
 
 
148 
3 
Qırmızı 
gül-1 
yelkən 
I 
- 
16,27 
20,72 
29,05 
26,75 
13,67 
II 
- 
16,95 
22,77 
25,06 
18,62 
3,82 
yelkən 
altı 
I 
15,33 
24,05 
26,55 
27,07 
30,92 
14,12 
II 
22,57 
26,75 
26,75 
26,53 
19,25 
2,05 
4 
Əzəmətli- 
95 
yelkən 
I 
15,43 
17,65 
32,90 
29,57 
32,20 
11,83 
II 
14,13 
21,22 
21,83 
24,77 
17,90 
3,26 
yelkən 
altı 
I 
23,86 
22,27 
32,77 
33,25 
29,06 
9,80 
II 
21,10 
23,70 
23,63 
24,52 
12,83 
2,13 
5 
Tale-38 
yelkən 
I 
- 
19,53 
23,10 
30,57 
34,33 
17,15 
II 
- 
18,00 
20,40 
24,73 
17,90 
9,03 
yelkən 
altı 
I 
20,10 
26,50 
25,20 
33,87 
29,00 
15,57 
II 
23,40 
24,20 
23,13 
22,46 
17,16 
4,67 
6 
12
nd
 
FAWWO
N№97 
yelkən 
I 
- 
18,72 
24,80 
23,92 
31,65 
8,67 
II 
- 
14,72 
23,22 
21,16 
18,70 
7,50 
yelkən 
altı 
I 
13,56 
22,30 
25,80 
23,47 
24,25 
4,07 
II 
20,56 
19,35 
23,40 
16,83 
17,33 
2,34 
7 
4
th
 
FEFWSN
№50 
yelkən 
I 
- 
19,27 
28,90 
30,77 
35,22 
25,52 
II 
- 
14,35 
20,90 
24,40 
23,06 
13,75 
yelkən 
altı 
I 
18,33 
28,12 
23,30 
27,25 
35,75 
12,57 
II 
19,00 
20,52 
20,80 
21,56 
14,43 
3,53 
I- suvarılan variant; II- suvarılmayan variant 
genotiplərində  də  xlorofilin  miqdarı  yüksəkdir.  Xlorofilin  ən  az  miqdarı  12
nd
FAWWON№97, 
Qırmızı  gül-1genotiplərində  qeydə  alınmışdır.    Su  stresindən  xlorofilin  miqdarının  kəskin 
azalması  süd  yetişkənlikdə  müşahidə  olunmuşdur.  Xlorofilin  miqdarının  azalması  Qobustan 
genotipinin  yelkən  yarpağında  51%,  yelkənaltı  yarpağında  60%,  Qiymətli-2/17  genotipinin 
yelkən yarpağında 57%, yelkənaltı yarpağında 66%, Qırmızı gül-1genotipinin yelkən yarpağında 
31%,  yelkənaltı  yarpağında  38%,  Əzəmətli-95  genotipinin  yelkən  yarpağında  44%,  yelkənaltı 
yarpağında  56%,  Tale-38  genotipinin  yelkən  yarpağında  48%,  yelkən  altı  yarpağında 
41%,12
nd
FAWWON№97  genotipinin  yelkən  yarpağında  41%,  yelkənaltı  yarpağında  29%,  4
th
 
FEFWSN№50  genotipinin  yelkən  yarpağında  35%,  yelkənaltı  yarpağında  60%  təşkil  etmişdir. 
Yelkən  yarpaqla  müqayisədə  yelkənaltı  yarpağın  qocalması  xlorofilin  daha  çox  azalması  ilə 
müşayət olunur. Yarpağın qocalması zamanı fotosintetik aparat dağılır və qida maddələri digər 
cavan  toxumalara  və  ehtiyat  orqanlara  daşınır  [19].  Çiçəkləmə  fazasından    sonrakı  quraqlıq  
zamanı yaşıl yarpaq sahəsini saxlayan genotiplərin dən məhsulu yarpaqları qocalan genotiplərlə 
müqayisədə artır. Dənin dolması zamanı qocalmanın ləngiməsi yelkən yarpağın fotosintetik aktiv 
vəziyyətdə  qalmasını,  kök  sisteminin  torpaqdan  suyu  udmasını,  dənə  daşınan  assimilyatların 
artmasını,  stresə  tolerantlığı  təmin  edir  [20].  Qiymətli  2/17  genotipində  süd  yetişmə  fazasında 
yarpağın  qocalması  həm  suvarılan,  həm  də  quraqlıq  variantında  çox  kəskin  baş  verir.  Bu  ola 
bilsin  ki,  genotipin  digər  genotiplərlə  müqayisədə  daha  az  məhsul  əmələ  gətirməsində  rol 
oynayır.  
Cədvəl  2-dən  göründüyü  kimi  su  stresi  yumşaq  buğda  genotiplərinin  yelkən  yarpağının 
ağızcıqlarının suya keçiriciliyinin və transpirasiya sürətinin azalmasına səbəb olur. Bu isə stres 
şəraitdə  bitkinin  temperaturunun  artmasına  səbəb  olur.  Su  stresinə  cavab  olaraq  genotiplərin 
ağızcıq  keçiriciliyinin,  transpirasiya  sürətinin  və  temperaturunun  dəyişməsi  fərqlidir.  Havanın 
temperaturu  ilə  bitki  örtüyünün  temperaturu  arasındakı  fərq  suvarılan  variantda  8,83-10,70  C
o
, 
quraqlıq  variantda  7,77-10,4  C
o
  təşkil  etmişdir.  Suvarılan  variantda  transpirasiya  sürətlə 
getdiyindən  temperatur  fərqi  daha  çoxdur,  quraqlıq  variantda  isə  fərq  nisbətən  azdır.  Süd 
yetişkənliyinin  əvvəlində  havanın  və  bitki  örtüyünün  temperatur  fərqi  4
th
  FEFWSN№50, 
12
nd
FAWWON№97,  Tale-38,  Əzəmətli-95  genotiplərində  yüksəkdir.  Bu  həmin  genotiplərin 
yelkən yarpağının daha uzun müddət yaşıl qalması ilə izah oluna bilər. Bu genotiplərin suvarılan 

---