Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
 
149 
və  quraqlıq  variantları  temperaturlarına  görə  kəskin  fərqlənmirlər.  Qobustan,  Qiymətli  2/17, 
Qırmızı  gül-  1genotiplərinin  suvarılan  və  quraqlıq  variantları  temperaturlarına  görə  daha  çox 
fərqlənirlər.  Süd  yetişkənliyinin  sonunda  ağızcıqların  keçiriciliyinin  və  transpirasiya  sürətinin 
həm  suvarılan,  həm  də  quraqlıq  variantlarda  kəskin  azalması,  bitki  örtüyü  temperaturunun 
havanın temperaturuna yaxınlaşması yarpaqların qocalmasının dərinləşməsi, fotosintetik aparatın 
dağılması  ilə  izah  oluna  bilər.    4
th
  FEFWSN№50  genotipi  istisna  olmaqla  bütün  genotiplərdə 
ağızcıqların  keçiriciliyinin,  transpirasiya  sürətinin  kəskin  azalması  baş  vermişdir.  Havanın  və 
bitki  örtüyünün  temperatur  fərqi  Qiymətli-2/17,  Qobustan  genotiplərində  ən  azdır.  Bu  həmin 
genotiplərin yelkən yarpağında xlorofilin miqdarının daha çox azalması ilə eyni vaxtda baş verir. 
4
th
  FEFWSN№50,  Tale-38  genotiplərində  digər  genotiplərlə  müqayisədə  yelkən  yarpağın  yaşıl 
qalması hesabına temperatur fərqi yüksəkdir.  
 
Su stresinin yumşaq buğda genotiplərinin ağızcıqlarının keçiriciliyinə, transpirasiya 
sürətinə, bitki örtüyünün temperaturuna təsiri 
Cədvəl 2. 
 
№ 
Genotip 
V
ar
ian
t 
26.05. 10
00
-11
00
 
Hava- 32,6C
o
, rütubət- 46,7% 
01.06. 13
00
-14
00
 
Hava- 29,6C
o
, rütubət 52% 
g
s
 
T
r
 
Bitki 
tempe-
raturu 
Fərq 
g
s
 
T
r
 
Bitki 
tempe-
raturu 
Fərq 
1 
Qobustan 
I 
0,537 
5,19 
22,4 
10,2 
0,167 
2,96 
27,33 
2,27 
 
 
II 
0,215 
3,41 
24,83 
7,77 
0,115 
2,0 
27,85 
1,85 
2 
Qiymətli 
2/17 
I 
0,363 
5,16 
23,77 
8,83 
0,315 
5,22 
27,06 
2,54 
II 
0,181 
3,22 
24,91 
7,69 
0,181 
3,63 
28,86 
0,74 
3 
Qırmızı gül 
1 
I 
0,421 
5,59 
23,03 
9,57 
0,190 
3,79 
26,06 
3,54 
II 
0,276 
4,78 
24,23 
8,37 
0,144 
3,31 
27,36 
2,24 
4  Əzəmətli 95 
I 
0,389 
5,35 
22,37 
10,23 
0,217 
4,17 
26,65 
2,95 
II 
0,269 
4,39 
22,97 
9,63 
0,076 
1,97 
27,30 
2,3 
5 
Tale 38 
I 
0,371 
5,09 
22,57 
10,03 
0,146 
3,54 
25,93 
3,67 
II 
0,321 
4,73 
22,67 
9,93 
0,088 
2,44 
26,40 
3,20 
6 
12
nd
 
FAWWON
№97 
I 
0,405 
5,62 
22,08 
10,52 
0,115 
2,96 
26,25 
3,35 
II 
0,319 
5,56 
22,2 
10,4 
0,054 
1,51 
27,60 
2,00 
7 
4
th
 
FEFWSN№
50 
I 
0,659 
7,61 
21,90 
10,70 
0,404 
7,06 
24,93 
4,67 
II 
0,349 
5,97 
22,52 
10,08 
0,419 
6,81 
25,40 
4,20 
 
Qeyd:  I-  suvarılan  variant,  II-  suvarılmayan  variant;    g
s
-  ağızcıqların  keçiriciliyi  (mol 
H2O·m
-2
·s
-1
), T
r
- transpirasiya sürəti (mmol H2O·m
-2
·s
-1
)  
Quraqlıq  stresi  genotiplərin  dən  məhsulunu  azaldır  (Şəkil  3).  Qiymətli-2/17,  Tale-38, 
Qırmızı  gül-1,  12
nd
FAWWON№97  genotiplərində  dən  məhsulunun  azalması  Əzəmətli-95, 
Qobustan, 4
th
 FEFWSN№50 genotipləri ilə müqayisədə cox baş verir. Qiymətli-2/17 genotipinin 
yarpaqlarında  xlorofilin  miqdarı  ən  yüksək  olmasına  baxmayaraq,  süd  yetişkənliyi  fazasında 
xlorofilin miqdarının kəskin azalması, havanın temperaturu ilə müqayisədə bitkinin özünü lazımi 
qədər soyuda bilməməsi dən məhsulunun 30% azalmasına təsir göstərir. Güman etmək olar ki, 
quraqlıq  stresindən  Qırmızı  gül-1  genotipinin  yelkən  yarpağının  assimilyasiya  sahəsinin  (40%) 
və  quru  biokütləsinin  (41%)  digər  genotiplərlə  müqayisədə  daha  çox  azalmasının  dən 
məhsulunun  azalmasında  rolu  vardır.  Lakin  Qırmızı  gül-1,  Əzəmətli-95,  4
th
  FEFWSN№50 

---

 
 
 
150 
genotiplərində  yelkən  və  yelkənaltı  yarpaqların  uzun  müddət  yaşıl  qalması  quraqlıq  stresindən 
məhsuldarlığın az azalmasında rol oynayır. 
 
 
 
Şəkil 3. Su stresinin yumşaq buğda genotiplərinin məhsuldarlığına (q/m
2
) təsiri 
 
Qobustan genotipi suvarılan, quraqlıq şəraitlərində yüksək məhsul əmələ gətirir və stresə 
tolerantlıq  potensialına  malikdir.  Qobustan  genotipinin  eyni  inkişaf  fazasına  digər  genotiplərlə 
müqayisədə tez daxil olması dərin quraqlıq stresindən qaçmağa imkan verir. 
Tədqiqatın aşağıdakı nəticələrini göstərmək olar. 
1.  Quraqlıq  stresi  yumşaq  buğda  genotiplərinin  yelkən  yarpağının  assimilyasiya  səth 
sahəsini,  quru  biokütləsini  azaldır.  Assimilyasiya  səth  sahəsinin,  quru  biokütlənin  daha  çox 
azalması Qırmızı gül 1, Qobustan genotiplərində aşkar olunmuşdur.  
2.  Quraqlıq  stresi  xlorofilin  miqdarının  boruyaçıxma  fazasında  müvəqqəti  artmasına, 
çiçəkləmə  fazasından  azalmasına,  süd  yetişkənlikdə  daha  kəskin  azalmasına  səbəb  olmuşdur. 
Xlorofilin  ən  yüksək  miqdarı  Qiymətli-2/17  genotipində  (39-44  CCM-200  vahid)  aşkar 
olunmuşdur. Xlorofilin miqdarı yarpaq sahəsi nisbətən böyük olan 4
th
 FEFWSN№50, Qobustan, 
Tale-38, 
Əzəmətli-95,  genotiplərində  yarpaq  sahəsi  kiçik  olan  Qırmızı  gül-1,  
12
nd
FAWWON№97 genotiplərindən yüksəkdir. 
3.  Quraqlıq  stresi  ağızcıqların  keçiriciliyinin,  transpiasiya  sürətinin  azalmasına  səbəb 
olur. Suvarılan variantda transpirasiya sürətlə getdiyindən temperatur fərqi daha çoxdur, quraqlıq 
variantında  fərq  nisbətən  azdır.  Bitki  örtüyünün  temperatur  depresiyasının  yüksək  qiymətləri 
FEFWSN№50, 12
nd
FAWWON№97, Tale-38, Əzəmətli-95 genotiplərində aşkar olunmuşdur. Bu 
həmin genotiplərin yelkən yarpağının yaşıl qalma müddətinin uzun olması ilə izah oluna bilər. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.  Morris  M.L.,  Blaid  A.,  Byerlee.  Wheat  and  barley  production  in  rainfed  marginal 
environments  of  the  developing  world.  Part  I  of  1990-91  CIMMYT  world  wheat  facts  and 
trends: wheat and barley production in rainfed marginal in environment of the developing world. 
CIMMYT, Mexico, D.F.51PP. 
2. Lawlor D.W., Cornic G. Photosynthetic carbon assimilation and associated metabolism 
in relation to water deficits in higher plants. Plant Cell Environ., 2002, 25, 275- 294. 
0
100
200
300
400
500
600
700
800
suvarılan
quraqlıq

---